Հայ պատմագրութեան/պատմագիտութեան բնագաւառներու, իւրայատկութիւններու, առաքելութեան, յառաջադրանքներու, բացթողումներու, մարտահրաւէրներու, միջազգային պատմագիտութեան քարտէսին վրայ տեղի հարցեր (Գ.)

Հայկազեան հայագիտական հանդէսի 42-րդ հատորի երկրորդ գիրքով, խմբագրութիւնս նախաձեռնեց նոր աւանդոյթի մը, որով Հանդէսի իւրաքանչիւր հատորի երկրորդ գիրք սկսի հայագիտութիւնը շահագրգռող այժմէական նիւթի մը շուրջ հայագիտութեան վաստակաւոր մշակներու ուղղուած հարց-պատասխաններով: Ստորեւ կը ներկայացնենք պատմութեան դոկտորներ Գայիանէ Մախմուրեանի, Վահրամ Շէմմասեանի, Խաչատուր Ստեփանեանի եւ Սիմոն Փայասլեանի տեսակէտերը՝ հայ պատմագրութեան եւ պատմագի-տութեան մասին – Խ.:

Ի՞նչ են հայ պատմագիտութեան արդի գիտական եւ թեքնիք մարտահրաւէրները (փոխգործակցութիւն, մեթոտաբանութիւն, լեզու, աղբիւր, նիւթական…):

Գայիանէ Մախմուրեան.– Արդի հայագիտութիւնը կանգ է արել բազմաթիւ մարտահրաւէրների առաջ։ Նրանցից առաջինը այն զանգուածային, մեր պատմութեան բոլոր հիմնական թեմաներն ընդգկող կեղծարարութիւնն է, որը պետական մակարդակով իրագործւում է մեր բոլոր հակառակորդների կողմից։ Այդ չարիքին հակազդելու համար հարկաւոր է մտածուած թարգմանական ու քարոզչական աշխատանք։ Երեսուն տարի մեր պատմագրութիւնը աշխատել է բացառապէս ներքին շուկայի համար, թէեւ արտաքին շուկան, պարզապէս դրսի աշխարհը ոչ-պակաս կարեւոր են։ Մենք բոլորովին ուշադրութիւն չենք դարձրել համացանցին ու միայն վերջերս սկսեցինք նիւթեր եւ ամսագրեր տեղադրել այդտեղ։ Այնինչ, համակարգչին վարժ լինելը ոչ միայն հեշտացնում է առօրեան, այլեւ վայրկեանապէս կապեր է ստեղծում Հայաստանից դուրս առկայ մասնագէտների հետ։

Իհարկէ, սա պահանջում է պատմաբաններին տրամադրուած գործիքակազմների էական շատացում եւ նրանց ծրագրերի թարմացում։ Ընդհանուր առմամբ, մեզ համար սովորական պէտք է դառնան արտերկրի գիտնականների հետ մշտական շփումը համակարգչի միջոցով, նոյնանման խորհրդատուութիւններ, գիտաժողովներ, համատեղ յօդուածների կամ ժողովածուների հրատարակում, գուցէ ուսանողների, ուսուցիչների կամ զբօսաշրջավարների հետ հանդիպումներ։ Չէի ասի, որ այդ ասպարէզը բոլորովին դատարկ է, բայց անելիքները շատ են։

Համակարգիչների աւելի արդիւնաւէտ կիրառումը վերաբերւում է ոչ միայն գիտութեանը։ Մեր հակառակորդները պարզունակ, գռեհիկ բայց լարուած կերպով ստեր են տարածում Վիկիպեդիայում, Եութիուբում, համացանցի այլ համակարգերում։ Նշանակում է՝ ԳԱԱ հասարակագիտական իւրաքանչիւր հիմնարկ պէտք է առնուազն երկու աշխատակից յատկացնի՝ Վիկիպեդիայի նիւթերն լրացնելու համար։ Ուրեմն պատմաբանները պէտք է պարբերաբար հանդիպեն լրագրողների հետ՝ նրանց տրամադրելով քարոզչական նշանակութեան փաստերն ու դրոյթները։

Իմ ներկայացրած քարոզչական խնդիրը պահանջում է լեզուների իմացութիւն։ Լեզուների դրուածքը միշտ լուրջ էր ԳԱԱ աշխատակիցների համար՝ մեծ գիտնական Վիկտոր Համբարձումեանի տարիներից սկսած։ Այո, անցեալ տասնամեակների ծանր ժամանակահատուածը լաւ չազդեց գիտութեան վրայ։ Այնուամենայնիւ՝ հին լեզուներից մինչեւ արդիականները, այդ հարցը լուրջ ուշադրութիւն է պահանջում։

Նոյնն է վերաբերւում աղբիւրներին՝ պեղումներից եւ Հայաստանից դուրս տեղակայուած արխիւներից սկսած։ Աշխատելու համար հարկաւոր են միջոցներ՝ գործուղումներ եւ համապատասխան նիւթեր տուն բերելու համար։ Այնուամենայնիւ, առաջին հերթին այդ միջոցները հարկաւոր են բարեյաջող սերնդափոխութեան համար։ Երիտասարդները չեն կարող կատարել իրենց պարտականութիւններն առանց բաւարար փոխհատուցման։ Այսօրուայ աշխատավարձով նրանց անհնարին է ընտանիք կազմել, երեխայ մեծացնել։ Բայց աշխատակիցը կամ ասպիրանտը աշխատում է. նա պէտք է գործն անի ամէն օր, առնուազն ութը ժամ։ Իդէպ, քանի որ դպիրը նաեւ ուսեալ մարդ էր նշանակում, արդեօ՞ք մեր ասպիրանտները չեն կարող դպիր անուանուել։

Իսկ գիտութիւնը որպէս ողջ տնտեսութեան էական մասը սիրողական չի լինում՝ բարձրակարգ մարզիկի նման պէտք է շարունակ գիրք կարդաս, գիտելիք իւրացնես։ Ամբողջ աշխատանքային օրը։ Հետեւաբար, գիտութեան առաջին խնդիրն է՝ բարելաւել երիտասարդների կենսամակարդակը։ Առանց դրա ոչ մի սերնդափոխութիւն չի լինելու ու մենք պարզապէս վերանալու ենք՝ պատմաբան թէ ֆիզիկոս, իրաւագէտ, տարրաբան թէ կենսաբան։

Վահրամ Շէմմասեան.– Գործակցութեան առումով, առաջին հերթին պէտք է մատնանշել համա-հեղինակութեամբ լոյս տեսնող գիրքերը, որոշ թեմայի մը նուիրուած, կամ գիտաժողովի մը արդիւնք հանդիսացող նիւթերու հրատարակումը: Բայց ասոնք բաւարար չեն, պէտք է աւելի՛ն ընել: Պէտք է մտածել տարբեր հայավայրերու մէջ նոյն նիւթին շուրջ ուսումնասիրութիւններու մասին:

Միւս կողմէն, կարեւոր խնդիր սկսած է դառնալ օսմաներէնի չիմացութիւնը: Ասիկա կարեւոր է սկզբնաղբիւրներու ուսումնասիրման համար: Մեծ բացթողում է նաեւ նոր իրագործումներու եւ հրատարակութիւններու անծանօթութիւնը, չիրազեկումը, անոնց հանդէպ անտեղեակութիւնը: Յստակ է որ հայկական տիեզերքին մէջ բազմաթիւ պատմագիտական եւ ընդհանրապէս հայագիտական ուսումնասիրութիւններ կը կատարուին եւ կը հրատարակուին: Սակայն ուսումնասէրները մասնակիօրէն կ’իմանան ասոնց մասին: Այս առումով ալ հայագիտական ամբիոնները, հայագիտական ընկերակցութիւնները պարտին ուրիշ տարողութեամբ եւ յառաջադրանքներով գործակցիլ: Միւս խնդիրը գրախօսականներն են, որոնցմէ գէթ ոմանք չեն ծառայեր գիտական գրախօսականի նպատակին: Յաճախ կը հանդիպինք նաեւ խմբագրման ոչ-լուրջ մօտեցումներու: Լաւ պիտի ըլլար որ հատորը գրախօսուէր նիւթին քաջահմուտ մասնագէտի մը կողմէ, որ երբեմն ալ դիմէր ուրիշ մասնագէտներու օգնութեան:

Մեթոտաբանութեան առումով հարցը կ’առնչուի մանաւանդ աղբիւրներու եւ նիւթերու առկայութեան եւ համապատասխան օգտագործման: Դժբախտաբար, շատեր կ’օգտագործեն նիւթին վերաբերող առկայ եւ մատչելի ոչ-բոլոր արխիւներ եւ այլ սկզբնաղբիւրներ՝ կամայ թէ իրենցմէ անկախ պատճառներով: Կարեւոր է նիւթը քննարկել առաւելագոյն ելակէտերէ եւ երեսակներէ, ինչո՞ւ չէ նաեւ՝ ժամանակային առումով: Այլապէս ուսումնասիրութիւնը կը դառնայ միակողմանի, կը կորսնցնէ իր համապարփակութիւնը, չ’ունենար բազմակողմանիութիւն եւ համարժէք հաւասարակշռուած դատողութիւն:

Ինչ կը վերաբերի սերնդափոխութեան, ապա պէտք է ըսել, թէ հայ պատմագէտներու նոր սերունդին թիւը քիչ է: Միւս կողմէն, կը ցցուի նաեւ նկարագրային գիծ մը, երբ դոկտորական պաշտպանած երիտասարդը յանկարծ ինքզինք կը նկատէ ամենագէտ եւ միակողմանի քննադատութեան թիրախ կը դարձնէ այս կամ այն: Գիտական քննադատութիւնը էական է, բայց ատիկա չի նշանակեր միայն բացասական կողմերը ներկայացնել ուսումնասիրութեան. անհրաժեշտ է մատնանշել ուսումնասիրութեան դրական կողմերը եւս:

Խաչատուր Ստեփանեան.– Նախ ընդունենք, որ ընդհանրապէս մարդասիրական գիտութիւնը եւ մասնաւորապէս պատմագիտութիւնը ամբողջ աշխարհում լաւ վիճակում չեն գտնւում, բայց հայ պատմագիտութեան պարագայում մարտահրաւէրներն աւելի ընդգրկուն են ու խորքային։

Ասել, թէ՝ միջազգային համագործակցութեան առումով ոչինչ չի արւում, սխալ կը լինի։ Յատկապէս որոշ բնագաւառներում՝ հնագիտութիւն, ցեղասպանութիւնների պատմութիւն, մշակոյթի պատմութիւն, բաւական լայն ծաւալի համագործակցութիւն կայ արտասահմանեան պատմաբանների հետ։ Այլ բնագաւառներում նոյնպէս որոշակի մակարդակ կայ։ Բայց հաշուի առնելով արդի մարտահրաւէրներն ու վերեւում սահմանած առաքելութիւնը, մենք ուղղակի միջազգային համագործակցութիւնը որպէս գերակայ նպատակներից մէկը սահմանելու պարտաւորութիւն ունենք։

Թող ինձ ներեն իմ հայաստանցի գործընկերները, բայց ցաւօք, բացառութեամբ միքանի դէպքերի, Հայաստանում պատմագրութեան մեթոտաբանութեանը պատշաճ մօտեցում չի ցուցաբերւում։ Սա առաւել ակնյայտ է դառնում երբ մենք վերցնում ենք թէկուզ խորհրդահայ պատմագրութեան մէջ ունեցած մեր փորձը։ Համաշխարհային պատմագիտական միտքը մեթոտաբանութեան ասպարէզում նորանոր ձեռքբերումներ է արձանագրում, իսկ մենք այս ոլորտում, ցաւօք, կաղում ենք։ Միգուցէ դա պայմանաւորուած է նաեւ հայ պատմագիտական հանրոյթի փոքրաթիւ լինելու հանգամանքով, երբ փորձում ենք համեմատուել ուժեղների եւ մեծերի հետ, բայց ամէն դէպքում, մենք աւելիին ենք ունակ։

Աղբիւրների մասով պէտք է նշել, որ հարուստ հիմք ունենք։ Միայն հայկական ձեռագրերը, արդէն լուրջ աղբիւր են։ Հայաստանի հնավայրերում իրականացուող պեղումների արդիւնքում յայտնաբերած եւ յայտնաբերուող հնագիտական նիւթերը նոյնպէս լուրջ աղբիւր են հանդիսանում մեր պատմագի-տութեան զարգացման համար։ Հայկական արխիւներում (Հայաստանի ազգային արխիւ, ՀՅԴ պատմութեան կեդրոնական արխիւ եւն.), արտասահմանեան պետական եւ մասնաւոր արխիւներում ահռելի նիւթ կայ դեռ չուսումնասիրուած։ Աղբիւրագիտական հարուստ հիմք է հանդիսանում մեր մամուլը, որի չնչին մասն է միայն ուսումնասիրուել եւ օգտագործուել։

Մենք պէտք է մինչ այժմ անյայտ աղբիւրների գիտական շրջանառութեան մէջ դնելու գործընթացը նոր մակարդակի հասցնենք։

Ցաւօք սրտի բաւարար չէ պետական հովանաւորութիւնը։ Ճիշդ է պետական ծրագրերով որոշ թեմաների ուսունասիրութիւն հովանաւորւում է, արտասահմանում կան հայագիտական հետազօտութիւններին աջակցող հիմնադրամներ, որոշ արտասահմանեան համալսարաններ նոյնպէս հայագիտութեան ճիւղերի խնդիրներով են հետաքրքրուած։ Սակայն այսօր պատմագիտութեան ոչ-հրապուրիչ լինելու հանգամանքը, ինչպէս նաեւ հարեւանների կողմից հայոց պատմութեան դէմ իրականացուող արշաւը մեզ ստիպում են, որ նիւթական լուրջ միջոցներ ներդնենք մեր պատմութեան ուսումնասիրութեան եւ միջազգային հարթակներում մատուցելու վրայ։ Անհրաժեշտ են թէ՛ նոր ուսումնասիրութիւններ, եւ թէ՛ օտար լեզուներով հրապարակումներ։

Մտահոգիչ է սերնդափոխութեան խնդիրը։ Պատմագիտութիւնը ոչ-հրապուրիչ է դարձել երիտասարդութեան համար։ Արհեստագիտական զարգացումները այլ հետաքրքրութիւններ են առաջ բերում երիտասարդների մօտ։ Այս առումով տուժողը յատկապէս հայագիտութեան ոլորտն է, հայ պատմագիտութիւնը, բանասիրութիւնը։ Հայ պատմագիտութեան մէջ ունենք բնագաւառներ, օրինակ միջնադարագիտութիւնը, որտեղ սերնդափոխութեան հարցն աւելի սուր է դրուած։

Simon Payaslian.– The current situation in Armenian historiography is confronted with a number of challenges.

Methodologically speaking, traditionally the prevailing mode of analysis in Armenian historiography has been the chronological, unilinear progression in Armenian history. While such approaches are necessary, there is a great need for scholarship considering long-term (longue durée) historical structures and recurring patterns in Armenian history for better understanding of political leadership, economic history, political movements, the changing character of state-church relations, and so forth.

Language and access appear to represent the most difficult cases. Language, for instance, is a fundamental problem and presents a particular challenge in preparing the next generation of historians, as demonstrated by applicants to graduate studies who wish to specialize in Armenian history but are not fluent in the Armenian language.

With respect to cooperation, the specific nature of that cooperation matters a great deal. Cooperation appears in different forms—scholar-to-scholar, scholar-to-institution, institution-to-institution. In general, I do not consider cooperation an essential ingredient in the development of historiography. On the contrary, a rigidly circumscribed cooperation can easily morph into control in matters of methodology and ideology and generate hegemonic narratives.

Historically, one of the fundamental problems in Armenian historiography has been the intertwined nature of history and mythology (or “mytho-history”). As I have argued elsewhere, it is necessary to separate history from mythology. Perhaps we can accept the fact that writing history is not an objective endeavor, and achieving That Noble Dream (to refer to Peter Novick’s important book) is an impossible task. Nevertheless, writing history must be a rational undertaking exploring and explicating concrete facts in their historical contexts. In his book, Historians’ Fallacies, David Hackett Fischer discusses issues related to inquiry, explanation, and argument, and encourages historians to pay close attention to several fallacies, such as “fallacies of question-framing,” “fallacies of narration,” and “fallacies of substantive distraction.” Blurring the boundaries between mythology and actual history results in such fallacies.

An essential point regarding the political leadership-mythologies nexus is the recent case of the loss of Nagorno-Karabagh (Artsakh): National understanding of political and geopolitical realities in nationalistic mythological terms and in nationalistic rhetorical platitudes and over-simplifications does not provide a nation with the necessary instruments for national security. A powerful military, not nationalistic mythologies, defend national security—a political reality Armenians should have learned given their long national history.