Հայ պատմագրութեան/պատմագիտութեան բնագաւառներու, իւրայատկութիւններու, առաքելութեան, յառաջադրանքներու, բացթողումներու, մարտահրաւէրներու, միջազգային պատմագիտութեան քարտէսին վրայ տեղի հարցեր (Բ.)

Հայկազեան հայագիտական հանդէսի 42-րդ հատորի երկրորդ գիրքով, խմբագրութիւնս նախաձեռնեց նոր աւանդոյթի մը, որով Հանդէսի իւրաքանչիւր հատորի երկրորդ գիրք սկսի հայագիտութիւնը շահագրգռող այժմէական նիւթի մը շուրջ հայագիտութեան վաստակաւոր մշակներու ուղղուած հարց-պատասխաններով: Ստորեւ կը ներկայացնենք պատմութեան դոկտորներ Գայիանէ Մախմուրեանի, Վահրամ Շէմմասեանի, Խաչատուր Ստեփանեանի եւ Սիմոն Փայասլեանի տեսակէտերը՝ հայ պատմագրութեան եւ պատմագիտութեան մասին – Խ.:

Ի՞նչ են հայ պատմագրութեան.- ա) գլխաւոր բնագաւառները, բ) իւրայատկութիւնները, գ) բացթողումները:

Գայիանէ Մախմուրեան.– Մենք ունենք հայագիտութեան գլխաւոր բնագաւառների բաժանումն, որը, կարծես, չի հակասում աշխարհում ընդունուած դասակարգմանը։ Միայն ցանկալի է յստակեցնել՝ արդեօ՞ք մուտք ենք գործել նոր ժամանակաշրջան՝ նրան յատուկ գործարաններով, երկաթուղիներով, Անգլիայի կամ Նիտեռլանտների հետ միաժամանակ։ Բացի դրանից, մեզ հարկաւոր է շատ աւելի մեծ ուշադրութիւն դարձնել հին ու միջնադարի հատուածներին, որոնք մանրակրկիտ եւ աշխատատար վարժանք են պահանջում՝ աղբիւրագիտութեամբ ու լեզուներով հանդերձ։ Ուստի, մեր շեշտադրումն է՝ հին պատմութիւնն ու Մեծ Հայքը՝ ռազմաքաղաքական ու տնտեսական թեմաներով։ Ողջ միջնադարը՝ յատկապէս հայ-բիւզանդական ու հայ-պարսկական յարաբերութիւնները, Բագրատունիների եւ Կիլիկիոյ թագաւորութիւնները։ Ուշ միջանդարից՝ հայ-հնդկական առեւտուրը ԺԶ.-ԺԸ. դարերում: ԺԹ.-ԻԱ. դարերի առնչութեամբ՝ անկասկած, Արեւմտեան Հայաստանի տնտեկասական կեանքը, մշակոյթն ու ազատագրական պայքարը։ Մեծ Եղեռնը պահանջում է քաղաքական ու ընկերաբանական տեսութիւնների, նրա նոր դրսեւորումների կանխարգելման, այդ ոլորտում միջազգային համագործակցութեան ու ջարդերից պաշտպանութեան ձեւերի դասաւանդումը։

Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան փորձը պահանջում է աւելի շատ վերլուծական, քան քարոզչական մօտեցում։ Նոյնն է պահանջում նաեւ արդիական գործընթացների զննումը՝ մեր այսօրուայ հանրապետութեամբ ու նրա բազմաթիւ խնդիրներով հանդերձ։

Հաշուի առնելով մեր մեծաթիւ Սփիւռքը, հայերէնի կողքին գրքերը հարկաւոր է զանգուածաբար հրատարակել նաեւ օտար լեզուներով՝ մանաւանդ Հայաստանի պատմութեան համառօտ հատորները։ Նրանք ոչ միայն ազգապահպան, այլեւ գովազդի դեր են կատարելու՝ Հայաստանի արտադրանքը օտար շուկաներում հաստատելու համար։

Ինչ վերաբերում է բացթողումներին՝ մեր աշխատութիւնները յաճախակի ունեն նկարագրական բնոյթ, իսկ հեղինակները քիչ են հետեւում Հայաստանից դուրս հրապարակուող գրականութեանը։ Սա առնչւում է ոչ միայն կեղծարարութիւնների հետ, որոնք լիարժէք պատասխան չեն ստանում։ Ցաւօք, սա տարածւում է նաեւ արդիական մեթոտաբանութեան, արտերկրի հեղինակների պատմաքաղաքական վերլուծութիւնների եւ նրանց ձեւակերպած օրինաչափութիւնների վրայ։ Այդ իրողութիւնը նուազեցնում է մեր աշխատանքի որակը։

Վահրամ Շէմմասեան.- Վերջին տարիներուն լուսարձակի տակ առնուած են մանաւանդ Միջին Արեւելքի, Եւրոպայի, Ամերիկաներու հայօճախներու պատմութիւնը, մինչ անդին քիչ են ուսումնասիրութիւնները Ափրիկէի, Հարաւարեւելեան Ասիոյ, Աւստրալիոյ հայօճախներուն մասին: Ասոնց քիչ ուշադրութիւն կը դարձուի: Կրնան այդ հայօճախները փոքր ըլլալ, բայց ասոնց հետքերով ալ պէտք է երթալ, որպէսզի համապատկեր մը ունենանք: Համապատկերային մօտեցումը կ’օգնէ համատեղութեան, միացումի, միասնականութեան հարթակին, մտադրոյթին զարգացման: Ռուսաստանի հայօճախը Սփիւռքի ամենամեծաթիւ հայօճախն է, որուն մասին ուսումնասիրութիւններուն քննական թէ որակական իմաստով շատ տեղեկացուած չենք – մանաւանդ՝ նախկին Սովետական միութեան տարածքէն դուրս գտնուող Սփիւռքս – թերեւս որովհետեւ ուսումնասիրութիւնները մեծ մասամբ ռուսերէն են, ուստի՝ գրեթէ անմատչելի արտասահմանին: Որոշապէս անտեղեակ ենք այդ հսկայ հայօճախին մասին: Հայ պատմագրութիւնը պէտք չէ եւրոպակեդրոն, միջինարեւելակեդրոն, ամերիկակեդրոն, ռուսաստանակեդրոն, հայաստանակեդրոն ըլլայ: Անոր տեսադաշտը պէտք է ընդգրկէ ամբողջ հայ տիեզերքը, իր անցեալով եւ ներկայով: Մատնանշելի է որ եւրոպական հայ պատմագրութիւնը աւելի կը զբաղի հին եւ միջնադարեան հայ պատմագրութեամբ, թէեւ վերջին տասնամեակներուն առաւել ուշադրութեան նիւթ դարձած են Հայոց ցեղասպանութիւնը, ժամանակակից հարցերը:

Բացթողումներու առումով տկար մնացած է հայ տան (իր լայն առումով) պատմագրութիւնը: Քիչ առաջ անդրադարձայ պատմագրութեան ժողովրդացման: Խոշոր բացթողում է հայ անհատին՝ իր ընտանիքին պատմութիւնը սահմանափակ գիտնալու փաստը: Հայ պատմագրութեան պարտականութիւնն է հայ անհատը կամրջել նոյնինքն ի՛ր ընտանիքին պատմութեան: Հայու իւրաքանչիւր տուն տարբեր տարողութեամբ թանգարան է իր հին լուսանկարներով, դպրոցական վկայականներով, նամակներով, ձեռագիր յուշերով, այլազան փաստաթուղթերով, ընտանեկան բանաւոր պատմութեամբ, ձայներիզներով եւն., որոնցմէ շատեր ձեղնայարկը նետուած կը բորբոսին, իսկ երբ տան երէցները կը մեռնին, ձեղնայարկի այդ նիւթերէն շատերը կը թափուին: Թերեւս աւելի ուշադիր ենք հայերէն գիրքերուն, որոնցմէ հարիւրաւոր օրինակներ տպուած են եւ հաւանական է որ արդէն իսկ անոնցմէ նմուշներ կը գտնուին հայկական կեդրոնական գրադարաններու մէջ: Բայց ընտանեկան լուսանկարները եւ վերոյիշեալ ընտանեկան արխիւային նիւթերը յատուկ են, երկրորդ օրինակ չկայ, ուստի եւ անոնց կորուստը շատ բան կը պակսեցնէ թէ՛ տուեալ ընտանիքին պատմութենէն եւ թէ՛ ընդահնրապէս հայ ընտանիքի պատմութեան համապատկերէն: Հայ պատմագրութիւնը պէտք է ձգտի հայ տունը ապրող, կենդանի թանգարանի վերածել, այլապէս նոր սերունդը կ’անգիտանայ ի՛ր իսկ անցեալը, որ նաեւ ներկան է, իր ինքնութիւնն է, իր գերդաստանին, նոյնինքն ի՛ր շարունակականութիւնն է: Այս արթնացումը, այս գիտակցումը հայ պատմագրութեան դերի եւ առաքելութեան խոշոր բացթողում է: Սովորութիւն էր, իւրաքանչիւր ընտանիք իր Աստուածունչի վերջին էջերուն կ’արձանագրէր ընտանիքի կազմութեան եւ ծաղկման անկիւնադարձային թուականները (պսակ, ծնունդ-մկրտութիւն, մահ եւն.), որոնցմով կարելի է կազմել ընտանիքին պատմութեան հիմնագիծերէն միքանին: Հայ պատմագրութեան յառաջադրանք է հայ ընտանիքին մտադրոյթին մէջ հայ պատմագրութեան անհասանելիութիւնը, անմատչելիութիւնը նուազագոյնի հասցնելը: Ժողովրդացման այս ծիրին մէջ պէտք է դիտել Library of Congress-ի ներկայացուցած հայերէնի տառադարձութեան աւանդական համակարգը, որ ըստ իս կարիքն ունի պարզացման, թէեւ միջնադարագէտները կրնան գոհ ըլլալ այդ համակարգէն:

Խաչատուր Ստեփանեան.– Հայ պատմագրութեան առաջնային բնագաւառներից մէկը հայ ժողովրդի ծագման եւ կազմաւորման հարցն է: Յայտնի է, որ մինչեւ ԺԹ. դարը հիմնականում գերիշխել է Մովսէս Խորենացու Պատմութիւն հայոցի «Ծննդաբանութիւն հայոց մեծաց» բաժնում հնչած տեսակէտը: Սակայն ԺԹ.-ԻԱ. դարերում հայ ժողովրդի ծագման եւ կազմաւորման հարցերով զբաղուած եւ զբաղուող հայ եւ օտարազգի գիտնականները առաջադրել են տարբեր, երբեմն հակասական տեսակէտեր ու տեսութիւններ: Հարցն առ այսօր վերջնական լուծում չի ստացել յատկապէս նշուած հակասականութեան պատճառներով: Մի խումբ գիտնականների կողմից վիճարկելի է համարւում յատկապէս Ուրարտու-Վանի կամ Արարատի թագաւորութեան խնդիրը: Սա մեծ բացթողում է։ Անվիճելի է մի բան, հայերը բնիկներ են: Մեր կարծիքով յատկապէս անկախ պետականութեան շրջանում մենք պարտաւոր էինք լուծել եղած հակասութիւնները, չնայած որ դեռ ուշ չէ։ Արարատեան թագաւորութեան շուրջ եղած հակասութիւնները պէտք է հարթել։

Հայ պատմագրութեան միւս կարեւոր բնագաւառը հայկական պետականութեան առաջացման եւ հետագայ ճակատագրի հարցն է: Խնդիրը բաւական այժմէական է այն առումով, որ թուրքական եւ դրան ձայնակցող ատրպէյճանական պատմագրութիւնը, ոտնահարելով պատմական իրականութիւնը, անհիմն ճգնում է առհասարակ ժխտել հայկական պետականութեան գոյութիւնը: Պարզ է, որ հին ժամանակներից իվեր հայկական պետականութեան գոյութեան հարցը որեւէ կասկած չի յարուցում։ Այստեղ մենք պարտաւոր ենք ոչ միայն արժանի հակահարուած տալ թուրքական եւ ատրպէյճանական նպատակադրուած խեղաթիւրումներին, այլեւ շարունակել հազարամեակների պատմութիւն ունեցող մեր պետականութեան դեռեւս անյայտ ծալքերի ուսումնասիրութիւնը: Իսկ մեր հազարամեակների պետականութեան փորձի ուսումնասիրութիւնն այսօր կիրառական մեծ նշանակութիւն կարող է ունենալ։

Միւս կարեւոր բնագաւառը հայ ժողովրդի կեանքում մեծ դերակատարում ունեցած կրօնի եւ եկեղեցու պատմութեան ուսումնասիրութիւնն է: Հայ հեթանոսական կրօնը, քրիստոնէութեան ընդունումը, Վարդանանց պատերազմը, հաւատակից Բիւզանդիայի հետ ունեցած դաւանաբանական վէճերը, իսլամի հետ ունեցած առնչութիւնները, Հայ Եկեղեցու ներքին խնդիրները, առօրեայ կեանքում անհրաժեշտութիւն համարուող եկեղեցական կանոնները, կրթութեան, մշակոյթի, հասարակական մտքի բնագաւառում եկեղեցու դերը դեռ կարօտ են հետագայ ուսումնասիրութիւնների: Այս առումով պէտք է հաշուի առնել նաեւ այն, որ զարգացման բարձր մակարդակում գտուող խորհրդահայ պատմագրութիւնը շատ քիչ է անդրադարձել եկեղեցու պատմութեանը:

Առանձին խնդիր է հայ մշակոյթի պատմութեան հետագայ առաւել համակողմանի ուսումնասիրութիւնը: Հայ ժողովուրդն օժտուած է այնպիսի մշակութային յատկանիշերով, որ իրաւամբ կարող է համաշխարհային մակարդակով յաւակնել մշակութաստեղծ ազգ կոչուելուն: Սկսած վաղնջական ժամանակներից Հայկական Լեռնաշխարհը հանդիսացել է քաղաքակրթութեան բնօրրան, իսկ այստեղ ձեւաւորուած հայ ժողովուրդը հազարամեակներ շարունակ զարկ է տուել քաղաքակրթութեան զարգացմանը: Դեռեւս ուսումնասիրման ենթակայ են ոչ միայն հայ հին, այլեւ միջնադարեան մշակոյթը:

Հայ պատմագիտութեան կարեւոր բնագաւառ պէտք է դիտարկել նաեւ հայ-վրացական յարաբերութիւնների պատմութեան հետագայ ուսումնասիրութիւնը: Հայ եւ վրացի ժողովուրդները հանգամանքների բերումով յայտնուել են թշնամաբար տրամադրուած թուրքական աշխարհի շրջափակման մէջ: Անժխտելի է, որ ընդդէմ թուրքական նուաճողականութեան հայ-վրացական առանցքն այլընտրանք չունի: Այս առումով կարեւոր է հայ-վրացական համագործակցութեան անցեալի փորձի հետագայ գիտական հետազօտութիւնը:

Չնայած այն հանգամանքին, որ հայ ազգային-ազատագրական շարժումների պատմութիւնը բաւական լայնօրէն ուսումնասիրուել է հայ պատմագրութեան կողմից, այդուհանդերձ ազատագրական շարժման պատճառների, ընթացքի, հետեւանքների, գաղափարախօսութեան, առանձին դրուագների մի շարք հարցեր դեռեւս հիմնաւոր հետազօտութեան կարիք ունեն:

Արդի հայ պատմագիտութեան խնդիր պէտք է դիտարկել նաեւ աւագ սերունդների թողած ժառանգութեան քննական ընկալումը: Մեծագոյն յարգանք դրսեւորելով աւագ սերնդի պատմաբանների հանդէպ՝ պէտք է հաշուի առնել նրանց գործունէութեան ժամանակաշրջանը եւ հարկ եղած դէպքում թէկուզ այդ դիտանկիւնից մօտենալ նրանց հետազօտութիւններին: Այս առումով մեծ ուշադրութիւն պէտք է դարձնել յատկապէս խորհրդահայ պատմագրութեանը: Օրինակ, ԽՍՀՄ-ում անհատի պաշտամունքի տարիներին ստեղծուել են գրքեր, որոնք շարադրուել են փաստերի խեղաթիւրմամբ կամ թիւր մեկնաբանմամբ: Բացի այդ արգելուել էր որոշ թեմաների ուսումնասիրութիւնը: Միաժամանակ անհրաժեշտ է նաեւ տարբեր սերունդների պատմաբանների գիտական ժառանգութեան յաջորդական կապի ստեղծումը: Այս տեսակէտից կարեւոր է պատմագիտական տարբեր հայեցակարգերի եւ դպրոցների ուսումնասիրութիւնը, որոնք որեւէ ժամանակաշրջանում տիրապետող են եղել կամ ազդեցութիւն են ունեցել հայոց պատմութեան ուսումնասիրութեան ասպարէզում:

Հայ պատմագրութեան արդիական հիմնահարցերից է Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւնը նոր մակարդակի հասցնելը: Չնայած այն հանգամանքին, որ հայ ժողովրդի ապրած ողբերգութեան փաստը որեւէ կասկած չի յարուցում, անհրաժեշտ է դրա պատճառների, ընթացքի եւ յատկապէս հետեւանքների հետագայ խորքային ուսումնասիրութիւնը: Պէտք է շարունակուեն այլ ժողովուրդների նմանատիպ ողբերգութիւնների հետ համեմատական ուսումնասիրութիւնները: Հասկանալի է, որ այս խնդիրն ունի ոչ միայն գիտական, այլեւ քաղաքական, հոգեբանական կարեւոր նշանակութիւն:

Հայոց անկախ պետականութեանը սատարելու առումով հայ պատմագիտական միտքը պէտք է շարունակի Առաջին հանրապետութեան պատմութեան խորքային ուսումնասիրութիւնը: Հայաստանի Առաջին հանրապետութեան դասերի ընկալումը եւ մատուցումը մեր պատմագրութեան առաջնահերթութիւններից պէտք է համարել:

Հայ պատմագրութեան առաջնահերթ խնդիրներից են նաեւ հայոց քաղաքական կողմնորոշման խնդրի ուսումնասիրութիւնը, Խորհրդային Հայաստանի պատմութեան նորովի ուսումնասիրութիւնը, Սփիւռքի պատմութեան ուսումնասիրութիւնը, հայ հասարակական-քաղաքական մտքի պատմութեան ուսումնասիրութիւնը:

Որպէս պատմական գիտութեան ուսմունք պէտք է խրախուսել նաեւ պատմաաշխարհագրական բնոյթի հետագայ հետազօտութիւններն ու պատմական քարտէզագրութեան զարգացումը:

Simon Payaslian.- Clearly, there are numerous gaps in Armenian historiography; some gaps are quite obvious, others are revealed only as result of extensive archival research. I alluded to the absence of contending perspectives on specific issues in Armenian history. Examples abound and include, for instance, the absence of theoretical, analytical divergences in histories of the Armenian dynasties, contending theories regarding the history of the Armenian language, contending approaches to the modernization of Armenian culture.

Among numerous other gaps include the writing of Armenian history through gender lenses and examinations of socio-cultural issues, history of philosophy of science, and environmental issues, to name a few. In addition to the familiar approaches to Armenian history, studies are needed exploring psychological phenomena, political culture, literary and cultural imagination, and the Armenian national mentalité, the Armenian Weltanschauung.

Armenian historiography consists of numerous examples of great works which offer examples of the intellectual rigor, art, and skill in writing history. Among local or regional histories of specific cities include, for example, Ashot Melkonyan’s Erzerum and Claude Mutafian’s Le Royaume arménien de Cilicie. Other works that have set high standards in Armenian historiography include, for example, Hakob Manandyan’s contributions to economic historiography (eg, The Trade and Cities of Armenia). Such studies are required in the present historical context—for example, a history of Armenia’s relations with the United Nations, with the IMF)—a research agenda now facilitated by the availability of documents and scholarly publications in digitalized form.