Հայ պատմագրութեան/պատմագիտութեան բնագաւառներու, իւրայատկութիւններու, առաքելութեան, յառաջադրանքներու, բացթողումներու, մարտահրաւէրներու, միջազգային պատմագիտութեան քարտէսին վրայ տեղի հարցեր (Ա.)

Հայկազեան հայագիտական հանդէսի 42-րդ հատորի երկրորդ գիրքով, խմբագրութիւնս նախաձեռնեց նոր աւանդոյթի մը, որով Հանդէսի իւրաքանչիւր հատորի երկրորդ գիրք սկսի հայագիտութիւնը շահագրգռող այժմէական նիւթի մը շուրջ հայագիտութեան վաստակաւոր մշակներու ուղղուած հարց-պատասխաններով: Ստորեւ կը ներկայացնենք պատմութեան դոկտորներ Գայիանէ Մախմուրեանի, Վահրամ Շէմմասեանի, Խաչատուր Ստեփանեանի եւ Սիմոն Փայասլեանի տեսակէտերը՝ հայ պատմագրութեան եւ պատմագիտութեան մասին – Խ.:

Հարցում.- Ինչպէ՞ս կը բնորոշէք հայ պատմագիտութեան առաքելութիւնն ու յառաջադրանքները:

Գայիանէ Մախմուրեան.- Կարծում եմ, պատմագրութիւնը որպէս գիտութիւն պէտք է ուսումնասիրի եւ վերլուծի հեռաւոր, նաեւ շատ թարմ անցեալը իր ժողովրդին աւելի ուժեղ ու տեղեակ դարձնելու համար։ Իւրաքանչիւր ազգ ու պետութիւն ընտրութիւն է կատարում պատմական բազմաթիւ փաստերից՝ ընտրելով օգտակարը։ Այսինքն՝ ողջ փորձից ընտրում է այն, ինչ յարգանք է առաջացնում իր հասարակութեան հանդէպ, որով ինքն աւելի հրապուրիչ է դառնում ու քիչ սխալներ կատարող։ Նկարագրելով անցեալը, մենք ստեղծում ենք այսօրուայ ժողովրդի կերպարն եւ այդ կերպարը ազդելու է նրա ապագայ գործունէութեան վրայ։

Ուրեմն պատմագրութիւնը ունի բուն գիտական, ազգապահպան ու զուտ քաղաքական նշանակութիւն։ Այդ բոլոր ճիւղերն էլ բարդ են։ Գիտութիւնը պահանջում է ոչ միայն նկարագրել անցեալն, այլեւ վերլուծել, համադրել ու համեմատել Հայաստանում տեղի ունեցածը՝ մօտ հարեւանների եւ առաջատար տէրութիւնների նուաճումների հետ։ Հետեւաբար՝ հարկաւոր է հին եւ արդի լեզուների իմացութիւն, լաւ աղբիւրագիտական զինուածութիւն։

Հայ պատմագրութիւնը պէտք է ձեւաւորի հայերի միասնութիւնը, իւրաքանչիւրին հասցնելով իր ժողովրդի անթիւ եւ աննման նուաճումները՝ լինի դա հին ժամանակաշրջանի հզօր տէրութիւնը, վաղ միջնադարի փիլիսոփայական, պատմական ու գրական երկերը, միջնադարեան պետութիւնների ռազմապաշտպանական գործունէութիւնն ու ճարտարապետութիւնը, ուշ միջնադարի օրէնսդրութիւնն եւ առեւտուրը կամ նորագոյն փուլի ազատագրական պայքարն ու կերտած հանրապետութիւնը։ Իւրաքանչիւր հայ պէտք է տիրապետի եւ հետեւաբար հպարտ լինի իր ազգի շքեղ ու բացառիկ նուաճումներով։

Միաժամանակ մենք կանգնած ենք դառն անհրաժեշտութեան առաջ. հասկանալ՝ այդ ինչո՞ւ մեր լայնարձակ ու մարդաշատ Հայաստանը վերածուեց փոքրիկ մի երկրի, որն անընդհատ նուազում է իր չափերով։ Մեծ Եղեռնի իրականացնողը պէտք է խիստ կշտամբուի եւ դատապարտուի, իսկ Մեծ Ոճիրի զոհը բնաւ նրա մեղաւորը չէ։ Սա հասկանալի է, թէեւ մեր թշնամիները յաճախ են նենգափոխում զոհի եւ մեղաւորի դերերը։ Յամենայնդէպս՝ հայ պատմաբանին անհրաժեշտ է վերլուծել մե՛ր իսկ բացթողումներն ու չօգտագործուած հնարաւորութիւնները։ Արդեօ՞ք դատապարտուած էինք եւ ենք բազմաթիւ նուաճողների ներկայութեան հետեւանքով։ Հեռաւոր-մօտ անցեալն ու այժմէական վիճակն ուսումնասիրելիս կարող ենք մեծ օգուտ բերել մեր պետութեանն ու հասարակութեանը։ Մանաւանդ եթէ չփաթաթենք մեր երիտասարդութեանը միայն հին ու ոչ-այդքան յաջող դուրս եկած միջոցները։

Վահրամ Շէմմասեան.- Հայ պատմագրութեան առաքելութիւնն է ուսումնասիրել, գիտնալ, սորվիլ եւ մասնագէտներու ու հանրութեան մատչելի դարձնել հին ու արդի ժամանակներուն առկայ ամէն բան (ինչպէս՝ պատմութիւն, լեզու, մշակոյթ եւն.) որ բնականօրէն կապ ունի հայութեան հետ: Իսկ յառաջադրանքն է՝ գործնականութիւնը: Ասյինքն՝ անոր կիրառելիութիւնը:

Ուսումնասիրութիւնները՝ յօդուածի կամ գիրքի կամ այլ ձեւաչափով, պէտք է ժողովուրդին ուղղուին: Այլ խօսքով, պէտք է մտածել «արուեստը արուեստին եւ արուեստը ժողովուրդին ծառայութեան համար» սկզբունքով: Այս երկուքը կրնան գործադրուիլ համատեղ: Պատմագիտական նիւթը ժողովուրդին համար պէտք է ունենայ դաստիարակչական բնոյթ, դուրս գայ փղոսկրեայ աշտարակներէն առանց որակի անկումին: Եթէ ժողովուրդին օգտակար չէ՝ պատմագրութիւնը իր նպատակին միայն մասամբ ծառայած կ’ըլլայ: Հայ պատմագրութիւնը պէտք է ծառայէ հրատարակութիւններու միջոցով, ինչպէս նաեւ բեմերէն եւ խորհրդաժողովներու ատեն բարձրաձայնուած մտահոգութիւններու գիտական արծարծումին, գործադրումին, արտացոլացնէ արձանագրուած խօսոյթը: Հայ պատմագրութիւնը սակայն մասնակի կ’արտացոլացնէ այս բոլորը:

Խաչատուր Ստեփանեան.- Համաշխարհային եւ տարածաշրջանային փոփոխութիւնների, քաղաքակրթական խմորումների եւ փոխակերպումների մեր ժամանակներում հայ պատմագրութեանն լուրջ առաքելութիւն է վերապահուած։ Այդ առաքելութիւնը պայմանաւորուած է ոչ միայն հայ մարդու, հայկական հասարակութեան, հայկական պետականութեան պատմութեան ուսումնասիրութեան գիտական հետաքրքրութիւն ներկայացնող շարժառիթներով, այլեւ մեր օրերում հայ ժողովրդի եւ հայկական պետականութեան առջեւ ծառացած մարտահրաւէրներին դիմագրաւելու անհրաժեշտութեամբ։ Հայ պատմագրութիւնը այս տրամաբանութեան մէջ պէտք է մեր անցեալն այնպիսի գաղափարական հիմնաւորումներով մատուցի հայ հասարակութեանն ու հայ սերունդներին, որ պետականութեան կայացման եւ հզօրացման, Սփիւռքում հայապահպանութեան գործընթացում որեւէ երկմտանք չլինի մեր աներկբայելի ճշմարտացիութեան մէջ։ Հայ մարդուն որեւէ տարակուսանք չպէտք է լինի իր հայրենիքի միակ եւ իրական տէրը լինելու համոզման մէջ։ Իսկ այդ համոզման գաղափարաբանական հիմնաւորումը տալու է հայ պատմագրութիւնը։ Հայ պատմաբանները պէտք է իրենց առջեւ խնդիր առաջադրեն աշխարհին աւելի պատշաճ ներկայացնելու հայ պատմական անցեալը, համաշխարհային պատմութեան մէջ հայ ժողովրդի ունեցած մեծ ներդրումը եւ, միաժամանակ, պէտք է կանխել մեր պատմութիւնը կեղծելու եւ խեղաթիւրելու օտար փորձերը։

Simon Payaslian.- The concept of “mission” in the context of historiography must be viewed with a certain degree of skepticism. “Mission” implies an ideologically, theoretically and empirically pre-molded archetypical paradigm designed for the propagation of a clearly defined, specific objective. Usually, mission-oriented histories are found in nationalistic or patriotic historical narratives—for example, commonly found for didactic, pedagogical purposes in textbooks which seek to instill loyalty in citizens, to mobilize public support for a national cause, and so forth. There are several problems with this “mission” model of writing history, the most obvious being that such an approach is predicated upon an ideological uniformity, and conformity, that shapes the theoretical parameters of the historical narrative in both temporal and spatial perspectives.

One question that immediately comes to mind inevitably is whether it is necessary or desirable to develop a certain uniformity in national historical narratives. Rather than think in terms of “missions,” I espouse historiographical pluralism and prefer to think in terms of perspectives. While to some extent it is possible and desirable to develop consensus in the scholarly community on certain issues, the advancement of Armenian historiography requires scholarly imagination and creativity. Contending theories, approaches, and interpretations would signify a healthy, dynamic field, encouraging a cultural environment conducive to creative thought and cultivation of the scholar’s imagination. Nina G. Garsoian’s The Paulician Heresy comes to mind as an excellent example of creativity in forming an original research project.

Historians are interpreters of events and personalities and offer diagnosis of the health and wealth of the nation. The historian writes the record of national and personal accomplishments, record of cultural advances, of successful and failed governments, as in the case of the monumental works by Nikoghayos Adonts (Armenia in the Period of Justinian) and Richard G. Hovannisian (The Republic of Armenia, four volumes). There is an urgent need to republish the massive eight volume Hay Zhoghovrdi Patmutyun [History of the Armenian People] but without the imposition of Soviet Marxist ideology. Nevertheless, there is an absence of contending perspectives on various issues in Armenian history.