Հայոց պատմութեան երկարաշարան ճակատամարտերու շարքին, Աւարայրի հերոսամարտը միւսներէն կը տարբերի բովանդակային եւ խորքային առումներով: Բազում ռազմական յաջողութիւններու մասին հազուադէպօրէն կը խօսուի, սակայն Աւարայրի դիւցազնամարտին փառահեղ նշումներն ու ոգեկոչումները, ցայսօր, կ’առինքնեն հայորդեաց սիրտերն ու հոգիները: Ինքնատիպ եւ ուսանելի խորհուրդ մը կայ անոր մէջ. սերունդներու դաստիարակութեան համար՝ ուղենշային եւ օրինակելի պատգամ մը՝ որուն հնչեղ ղօղանջին հաւատարմօրէն ունկնդիրն ենք առ այսօր:
Եթէ մինչեւ 451 Մայիս 26 հայկական զօրքերուն մաքառումները հայրենիքի պաշտպանութեան կամ անոր սահմաններուն ընդարձակման համար էին, եթէ նախապէս հայրենի հողը անխաթար պահպանելու հրամայականն էր դրուած հայոց բանակին առջեւ, ապա Տղմուտ գետի ափին մղուած գոյապայքարի ընթացքին եւ խօլական գուպարին, հայրենիքի կողքին, հաւատքի նուիրական գերխնդիրն էր առաջադրուած: Ուրեմն, զոյգ անկողոպտելի արժէքներ մղեցին սպարապետ Վարդան Մամիկոնեանն ու իր համախոհ նախարարները՝ ուղղուելու ռազմադաշտ. նաեւ՝ հայոց հոգեւորական դասը՝ կաթողիկոսէն սկսեալ մինչեւ գեղջուկն ու մշակը, սովորական քաղաքացին եղան զինակիրները յանուն քրիստոնէութեան մղուած այդ սրբազան պատերազմին: Փաստօրէն, Աւարայրը բախտորոշ փորձաքար էր հայութեան համար, քանզի Սասանեան կայսրութեան կողմէ նետուած էր ձեռնոցը.- հայեր, պիտի մնայի՞ք կառչած քրիստոնէական հաւատքին, թէ՞ տրամադիր էք հաւատուրացութեան՝ շարունակելու համար ձեր անդորրաւէտ կեանքը՝ պարսկական լուծին համակերպած: Ուրեմն՝ Դամոկլեան սուրի նման կախուած էր երկրորդ մկրտութեան հրամայականը: Եթէ առաջինը՝ 301-ին՝ հոգեւոր մկրտութիւնն էր Գրիգոր Լուսաւորչի ձեռամբ, ապա՝ 451-ին՝ արեան մկրտութիւնն էր Վարդան Մամիկոնեանի առաջնորդութեամբ: Հայոց պատասխանը կտրուկ էր, հատո՛ւ, դարերու տոկացող, անխախտելի՛ նաեւ՝ «Ո՛չ» դաւանափոխութեան, «Ո՛չ» հայրենազրկումին եւ «Ո՛չ» ազգային-հոգեւոր բռնութեան: Ուստի՝ անխուսափելի էր հակընդդէմ ուժերուն ճակատումը:
Զուտ ռազմական առումով, պատերազմին ելքը կանխատեսելի էր: Հզօրազօր կայսրութեան դէմ կը ծառանար ենթակայ մարզպանութիւն մը՝ մնալով միայնակ ընդդէմ ճակատագրին: Սակայն անոր ըմբոստութեան ուժը հողին կենսաւիշն էր, իսկ գրաւականը՝ հաւատքը: Իրօք, խաչն ու սուրը միացած էին Տղմուտի ափին: Հետեւապէս՝ վերջին խօսքը կը պատկանէր արիւնաշաղախ ճակատամարտին:
Ամբարտաւան Յազկերտ արքան, իր փքոցուռոյց հրովարտակով եւ շրջապատուած դժնէ փուշտիպաններով, չկրցաւ ահ ու սարսափի մատնել Վարդանանց մարտիկները, որոնք Եղիշէ պատմիչի սահմանումով՝ «Մահ ոչ իմացեալ մահ է, մահ իմացեալ անմահութիւն է» սկզբունքով գունդագունդ եւ դասակ-դասակ կ’առաջնորդուէին Աւարայր: Պարսկական զօրքը՝ իր սունակաւոր ու մկունդաւոր գունդերով, պսպղուն ճօշաններով սպառազէն, շողշողուն փքիններով ու խադերով զինուած՝ վստահ էին հեշտ յաղթանակին: Բայց, հայկական ուժերը՝ կապարճներով լի, վաղակներով եւ փայլուն ասպարներով զինուած՝ պատրաստ էին ապաժոյժ մարտիրոսանալու՝ վասն հայրենեաց ու հաւատի: Եւ… մեր պատմութեան մէջ կոթողուեցաւ անուն մը սրբազան՝ Վարդանանց հերոսամարտ, որ եղաւ գօտեպնդող, արիացնող եւ ոգեղինացնող կռուան մը դարերու երկայնքին: Արդարեւ՝ հո՛ն ուր պայքար է առկայ, հո՛ն ուր ինքնապաշտպանութեան կռիւ կայ մղելու, հո՛ն ուր մարտական գործողութիւն պիտի ըլլայ, հո՛ն ուր ազգային-բարոյական ոգորում կայ անյապաղ՝ կրնանք ընդնշմարել սաւառնաթռիչ ոգին Վարդանանց: Քաջն Վարդանն ու հայ նախարարներ, կաթողիկոսն ու փափկասունք տիկնայք, քահանայք ու հետեւակներ կարթակոտոր ինկան կամ գերեվարուեցան պարսկական ահեղ գուգազին ամեհի խոյանքին դիմաց, բայց սերունդները ունեցան հրիտակ մը անխլելի՝ գիտնալ «Ո՛չ» աղաղակել բռնակալութեան, ազգուրացութեան եւ ստրկամտութեան: Ահա ա՛յստեղ է Աւարայրի արեան մկրտութեան մեծագոյն իմաստը: Աւարայրեան մկրտութեան պատգամը:
Ընդհանրապէս, այս առիթով, կը կանգնինք Աւարայրի հերոսամարտին հայկական կողմին համար անփառունակ աւարտով: Մինչդեռ, այս հակամարտութիւնը իր լրումին չհասաւ Վարդանի եւ 1036 նահատակներու դիտապաստ տապալումով: Այլեւ շարունակուեցաւ յաջորդող տարիներու ընթացքին՝ մինչեւ 484 թուական, երբ Նուարսակի դաշնագիրով խաղաղարար եզրակացութեան յանգեցան հակամարտ կողմերը: Այս անգամ Վահան Մամիկոնեան եղաւ նուաճողը այս դրական արդիւնքին, երբ Յազկերտի յետնորդները համոզուեցան թէ ի զուր է ճգնիլ հայը ենթարկելու համար: Հետեւաբար, Վարդանանց արեան մկրտութիւնը, տարիներ ետք, փառապսակուեցաւ դալարագեղ դափնիներով:
Անցան դարեր: Շատ ջուրեր հոսած են մեր պատմութեան դարձդարձիկ ոլորաններէն: Նմանատիպ ընդհարումներ եղան անպակաս մեր գլուխէն: Այսօր եւս նոյնպիսի սպառնաշունչ քամիներ կը փչեն աջէն ու ձախէն: Կարծէք ամէնուրեք Աւարայր է՝ ոչ միայն ռազմական, քաղաքական կամ հոգեւոր ոլորտներէ ներս: Աւարայր է բարոյական, ազգապահպանման, լեզուի եւ մշակոյթի առումներով նաեւ: Աւարայր է հո՛ս ու հո՛ն, քիչ մը ամէ՛ն տեղ, որովհետեւ դաժան ու մռայլ հորիզոններ կ’ուրուագծուին մուգ ամպերու հանգոյն:
Լուծո՞ւմը: Համազգային մէ՛կ որոշում՝ ԱՒԱՐԱՅՐԵԱՆ ՎԵՐԱՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆ…
Այո՛, ԱՒԱՐԱՅՐԵԱ՛Ն ՎԵՐԱՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆ:
