«Հասարակութիւնը թովիչ է,
երբ հնարաւոր է միմեանց
հետ յարաբերուել»:
Շամֆորտ
Կենդանական աշխարհում յայտնի է, որ երբ վոհմակ է ձեւաւորւում, ըստ բնազդի անդամների՝ բոլորից ուժեղը դառնում է խմբի առաջնորդ, ոչ ընտրութիւնով՝ ուժով: Նոյնն էր կատարւում նաեւ մարդկանց հետ՝ նախամարդ ժամանակներից ի վեր. որեւէ ցեղի կուտակում դառնում էր համայնք, գիւղ իր առաջնորդով կամ արդի բառապաշարով՝ գիւղապետով: Երեւոյթը աւելի զարգանալով, բազմանալով՝ դարերի ընթացքին առաջացել են քաղաք, երկիր պետութիւն, առաջնորդ իշխանաւոր արժէքները:
Հասարակութիւնը, որ ապրում է մի որոշ տարածքում, ունի իր յատուկ ինքնուրոյն ղեկավարութիւնը, կառավարութիւնը, պետականութիւնը: Արդի պայմաններում նրանք լինում են տարբեր ի սփիւռս աշխարհի՝ թագաւորութիւն, սուլթանութիւն, հանրապետութիւն՝ ժողովրդավար կամ բռնատիրական ըստ բնակիչների հնազանդուելու աստիճանին: 1789-ին Ֆրանսական յեղափոխութիւնը մենաշնորհ տիրակալ եւ հետագային ստրկատիրական համակարգերից ազատուելու համար էր, ժողովրդավարութիւն հաստատելու նպատակով, բայց տասնամեակներ անց այն կորցրեց իր նախնական սկզբունքը: Երբ մարդկային արատաւոր գործօնի եւ համակարգի թերութիւնների առկայութեամբ՝ դռները լայն բաց են ամէն տեսակի խաբեբայ եւ արկածախնդիր անբարոյ անձանց համար ընտրութեան խախտումի միջոցով իշխանութեան տիրանալու, որեւէ ժողովուրդ հնարաւորութիւն չունենալով իր ճաշակին յարմար համակարգ ստեղծելու, ստիպուած կուրօրէն հնազանդւում են կայացած ժողովրդավարութեանը: Բազում են այդ կարգի երկրներ աշխարհում:
Մեր նախնիները եւս հազարամեակներ դիմակայել են տարբեր տեսակի մարտահրաւէրների՝ յաղթական թէ պարտուողական ելեւէջներով, հուսկ արդի վիճակին ենք հասել: Մոնղոլ թաթարական արշաւանքներից ի վեր մօտ հազարամեակ խարխափելով փնտռել ենք մեր իրական ինքնութիւնը, կորցրել պետականութիւնը, դարձել ենք անցանկալի մեր իսկ նուիրական հողի վրայ, միշտ՝ կորցրածը վերականգնելու անուրջով մինչեւ 1918-ի երազած հանրապետութեան ստեղծումը: Ցաւօք երազը իր դրական ու բացասական կողմերով տեւեց երկու տարի մեր ներքին տարաձայնութիւնների եւ արտաքին թշնամիների առկայութեամբ[1]: Եղաւ, ինչ պիտի լինէր, որ անհնար էր խուսափել եւ յայտնի չէ, թէ ուր կը հասնէինք՝ մի ոտքից կաղ լինելու մեր վիճակով: Ի վերջոյ եօթը տասնամեակ՝ համայնավար դրախտի մէջ նաւարկելով, դժգոհ թէ գոհ, մեր նոր ճակատագիրը տնօրինելու հնարաւորութիւն, ունեցանք ի դէմս արդի ժողովրդավար հանրապետութեան ձեւաւորումին:
Աւա՜ղ, մեր քաղաքական այրերը չունեցան բաւարար հասունութիւն, յանդգնութիւն եւ իմաստութիւն բախտի անիւը պտտել յօգուտ երկրի եւ հանրութեան շահերի եւ ընկնելով ժողովրդավարութեան ոլորանի մէջ՝ թոյլ տուեցին իշխանութեան ոլորտ մուտք գործել ամէն տեսակի աճպարար, ապիկար, թերուս աւազակաբարոյ գործիչների, որի աւերիչ հետեւանքները լաւ յայտնի են. ազգային գաղափարախօսութեան դիմաց քաջալերուեց կուսակցական եւ անձնական շահերը, արտագաղթը, կաշառքը, մօտ երեք տասնամեակ տեւած թալանը:
Այդ հիւանդոտ համակարգը ասպարէզից դուրս մղեց արդար հայեցի կեցուածքով մտաւորականութեանը՝ տեղ տալով որկրամոլ մտայնութեամբ սակաւապետ համակարգին: Ազատ խօսքի պատրուակով տարածում ունեցաւ անպարկեշտ լպիրշ խօսելաձեւը նոյնիսկ Ազգային ժողովի պատերից ներս, իսկ քաղաքական բանավէճը դառնում է հայհոյանքի միջավայր․ անյայտ է, թէ մինչեւ ուր կ’երթայ ծեծկռտուքը զանց առնելով:
Ժողովրդավարութիւնը սկզբունքով հմայիչ է, խօսքի եւ բոլոր տեսակի ազատութիւնների արգելում չունի, միայն թէ ոմանք անտեղեակ են նրանց պատշաճութեան սահմաններին՝ յաճախ ատելութիւն տարածելով: Այդ սկզբունքով ղեկավարուող երկրներ շարքին մենք պիտի ջանանք նրանց նմանուել ռազմարդիւնաբերութեան, զարգացած տնտեսութեան, յատուկ ծառայութեան ու այլեւայլ բնագաւառներում, որ թոյլ կը տայ բարձրացնել կրթական համակարգը առաջնակարգ մակարդակի, որ անհրաժեշտ մասնագէտներ ունենալու լաւագոյն բանալին է, հզօրացնել բանակը դիմակայելու ակամայ վտանգներին, գոյացնել ռազմավարական այլ եւ այլ ծրագրեր եւ այլն:
Ուշադրութեան արժանի են երկու պաշտօնական ազդ․ ա) Լիդիան ընկերութիւնը իր բաժնետոմսերի 12,5%-ը տալիս է Հայաստանի Հանրապետութեան, բ) Քաջարանի մոլիբդենի հանքի արտահանողները մեծ գումարի տարեկան հարկ են վճարել: Այց ծանուցումների իրաւական բաժինը չէ մեզ անհանգստացնում, թերեւս այն անթերի է, բայց կայ մի այլ տեսանկիւն․ ոսկու պաշարները սկզբունքով երկրի, իմա՝ ժողովրդի, ժառանգութիւնն է եւ նրա միայն 12,5% է իրեն բաժին հասնում եւ մնացածը օտարւում է, մինչդեռ հնարաւոր չէ՞ր արդեօք փոխառութեամբ ներդրման գումարը գտնել եւ շահագործումը սեփական ուժերով իրագործել, աւել մեծ շահոյթ ակնկալելով: Նոյնն է պարագան Քաջարանի մոլիբդենի պարագային. մերոնք բաւարարւում են հումք արտահանելով ցածր գներով, մինչ այն կարելի էր շատ փնտռուած ու գնահատուած ապրանք՝ մոլիբդեն մետաղ բազմապատկելով մեր եկամուտը այդ ճիւղում:
Մեծ առաքելութիւն է դրուած մեր սերունդների առջեւ, այն է՝ ամէն գնով լինել պահանջուածից աւել նուիրուած, իմաստուն, գուրգուրալ ու պահպանել պապերից եկած ժառանգութեան լոկ հրաշքով փրկուած մասնիկը: Երկար ճանապարհ կայ անցնելու, մտածելու եւ կարծրակերպար աւանդոյթը այլափոխելու:
Բարի երթ:
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
[1] Ոմանց պիտի թուայ աւելորդ՝ հին վէրքեր քրքրելը, բայց անցեալի սխալները մոռանալը առաւել սխալ է, քանզի նոյնը կրկնւում է արդի պայմաններում: