ՍԱՐԳԻՍ ՏԷՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ-ՅԱԿՈԲԵԱՆ (ՔԷՕՍԷ ՍԱՐԳԻՍ)

Քէօսէ Սարգիս ծնած է Ալաշկերտի Համատ գիւղը, հաւանաբար 1880–ին ։

Պատանի տարիքէն կը համակուի յեղափոխական գաղափարներով։ Կը մասնակցի Ալաշկերտի մէջ տեղի ունեցող հայ–քիւրտ բախումներուն ու իր խիզախութեամբ աչքի կը զարնէ: Կը հետապնդուի թուրք կառավարութեան կողմէ եւ 1903-ին կ’անցնի Կովկաս։ Կը հաստատուի Կաղզուան եւ կ’ըլլայ հնչակեան զինեալ խումբերու պատասխանատուներէն։

1905-ի հայ-թաթարական կռիւներուն՝ ան Կարսի վրայով կ’անցնի Թիֆլիս եւ կուսակցութեան որոշումով կը մեկնի Ղարաբաղ։ Կը ստանձնէ Շուշիի հայ զիւղացիութեան պաշտպանութիւնը։ Քէօսէ Սարգիս լաւապէս կ’ըմբռնէ կուսակցութեան առաջադրանքը։ Իր զինեալ պայքարի ընթացքին, ան ո’չ միայն չի վնասեր թաթար գիւղացիութեան, այլեւ կը շահի անոնց համակրանքը։ Վերջիններս, Քէօսէ Սարգիսի ղեկավարած խումբին շնորհիւ, յարգանք եւ վստահութիւն կ’ունենան «զանգակի նշան» կրող զինուորներուն նկատմամբ։ Մեծ կ’ըլլայ իր դերը Շուշիի հայութեան պաշտպանութեան, ինչպէս նաեւ ազգամիջեան կռիւներու դադրեցման գործին մէջ։ Հռչակ կը ստանայ որպէս արի ու ազնիւ կռուող եւ կը վայելէ բոլորին համակրանքը։ Ժողովուրդը արժանիօրէն իրեն կու տայ «Շուշուայ պաշտպան» վսեմ տիտղոսը։

Ղարաբաղի հայ-թաթարական կռիւներու մեղմացումէն ետք կը վերադառնայ Թիֆլիս եւ կը լծուի մարտական աշխատանքներու։ Եռանդագին հաւատքով կը պատրաստուի Երկիր մեկնելու։ Կը մնայ անմուրազ։

1907 Յունիս 1-ին, զինավարժութեան մը ընթացքին, զոհ կ’երթայ իր զինակիցներէն մէկուն անգիտակ գնդակին։ Կը թաղուի Խոջեվանքի գերեզմանատան մէջ։

Քէօսէ Սարգիսի վայելած ժողովրդականութիւնը կը հաստատուի իր յուղարկաւորութեան ընթացքին։ Ծաղկեպսակներ կը ղրկուին Ս․Դ․Հ․Կ․ Երեւանի, Շուշիի, Արմաւիրի, Պաթումի, Թիֆլիսի, Զանգեզուրի, Սեբաստապոլի, Օտեսայի, Գանձակի, Նովորասիսկի, Պաքուի, Փոթիի, Կարսի մասնաճիւղերէն, ինչպէս նաեւ՝ «Մայր Հայաստան», «Գուգարգ», «Աստղ», «Հեռաւոր», «Սասուն», «Առիւծ», «Վրէժ», «Այծեամ», «Ապառաժ», «Բագրատունի», «Աւետիք», «Ասլան», «Լօդի», «Մուրատ», «Տարօն», «Հարազատ», «Եփրատ», «Արաքս Բ.», «Օրիորդաց» եւ «Տոկար» խումբերէն։ Յուղարկաւորութեան արարողութիւնը կ’ըլլայ բազմամարդ, կը մասնակցին տարբեր` կուսակցութիւններու պատուիրակութիւններ եւ կ’անցնի կոզակներու հսկողութեան տակ։

Երբ մահուան գոյժը կը հասնի Շուշի, կը կազմակերպուի սգոյ թափօր, որուն կը մասնակցին նաեւ թաթար գիւղացիներ։

ՔԷՕՍԷ ՍԱՐԳԻՍԻ ԵՐԳԸ

Ալաշկերտից դէպի Կովկաս

Եկաւ մի կրակի կտոր,

Տկարներուն արագահաս

Օգնութեան վազող ամէն օր։

Քէօսէ Սարգիսն էր յաղթանդամ,

Նեղեալներուն միշտ բարեկամ․

Դժուար ծնուի ամէն անգամ

Այսպիսի մէկ անձնուէր զինուոր։

Ամէն մի հայի բերանը,

Կու տար նորա գովասանը,

Շուշի քաղքի հայ պաշտպանը,

Հրաշալի եւ զօրաւոր։

Քսանեւհինգ ամեայ քաջիս,

Ծաղկում էիր գարնան ամիս․

Էլ ո՜ւր գտնենք Քէօսէ Սարգիս,

Երբ դու լինես մեզ հարկաւոր։

Ժողովրդի պատը փլաւ,

Անկիւնից մէկ մեծ քար ընկաւ,

Հերոսը զուր տեղը մեռաւ,

Շատերին թողեց սգաւոր։

Կտրիճը մահուան տագնապին,

Չի անիծեց նա ոչ ոքին,

Անտրտունջ աւանդեց հոգին,

Ողբացին մարդիկ բիւրաւոր։

Զուտ հայ էր, հայի պաշտպան էր,

Ընկածներուն օգնական էր,

Ուղիղ սրտով Հնչակեան էր,

Սիրում էր հայերին բոլոր։

ԱՇՈՒՂ ՋԻՒԱՆԻ

Դոկտ. Եղիկ Ճէրէճեանի «Արիւնոտ գոյերթի վկաներ» գիրքէն