ՆՈՐԱՅԱՅՏ ՆԱՄԱԿ ՓԱՐԱՄԱԶԻՆ՝ ՍԱՊԱՀ-ԳԻՒԼԵԱՆԷՆ

1913 Սեպտեմբեր 7-ին, Ռումանիոյ Քոսթանցա քաղաքին մէջ բացուած

ՍԴՀԿ է. համագումարը կը կատարէ Իթթիհատի քառամեայ իշխանութեան գնահատականը եւ կ’որոշէ «այսուհետեւ կանգնել ԻԼԼԵԿԱԼ հողի վրայ եւ այդպիսով մղել իր Կուսակցական Պայքարը՝ մինչեւ որ աւելի յարմարաւոր քաղաքական ու տնտեսական նոր պայմաններ յառաջանան»:

Համագումարը, որպէս քաղաքական պահանջք, կ’ընդունի «Ինքնավար Հայաստան»ի սկզբունքը:

Այս միջոցին ժողովատեղի կը հասնի Գահիրէի եւ Աղեքսանդրիոյ պատգամաւոր Արշաւիր Սահակեան՝ ապագայի վատահամբաւ դաւաճան Արթիւր Եասեան: Ան ատենագրութեան նիւթերէն եւ պատգամաւորներուն հետ ունեցած զրոյցներէն դատելով գուշակած էր, որ առնուած «իլլեկալ» գործունէութեան ետին գտնուող շարժիչ ուժը Սապահ-Գիւլեանն է, որուն յաջորդ հանգրուանը պիտի ըլլար Եգիպտոսը։ Քոսթանցայէն Կ.Պոլիս երթալով, Եասեան իր գիտցածն ու կռահածը կը փոխանցէ թրքական գաղտնի ոստիկանութեան, որ կը սկսի Սապահ-Գիւլեանը փնտռել, յատկապէս Եւրոպայէն Կ.Պոլիս ժամանող նաւերուն մէջ։ Այս մասին Ռումանիոյ ընկերները կը զգուշացնեն զինք: Սապահ-Գիւլեան կը յամենայ Քոսթանցայի մէջ. այս ընթացքին ան նամակներ կը գրէ Վան գտնուող Փարամազին, «ուր նորից ամենաստիպողական բառերով շեշտել եմ իր օր առաջ մեկնելու բացարձակ անհրաժեշտութիւնը»։

Կարճ ժամանակ անց Փարամազ կը հասնի Փարիզ: Բնականաբար ան կը զարմանայ, երբ «անընդհատ նամակներով» զինք Փարիզ կանչող Սապահ-Գիւլեանը հոն չի գտներ եւ կը գրէ նամակ մը, որուն Սապահ-Գիւլեան կը պատասխանէ միայն 1914 Մարտ 3-ին, կը ներկայացնենք ստորեւ: Նամակը աննկատ մնացած է հնչակեան արխիւին մէջ եւ առաջին անգամ է որ կը դրուի շրջանառութեան: Մեզի հասած են նամակին առաջին 8 էջերը, ուր Սապահ-Գիւլեան կը բացատրէ Փարիզ չգտնուելուն եւ Գահիրէէն վերադարձը ուշանալուն պատճառները: Ուստի ան կը ստիպուի խօսիլ այնպիսի մանրամասնութիւններու մասին, որոնց շուրջ, այլ առիթներով, ան արտայայտուած չէ եւ անոնք մնացած են որպէս պատմական գաղտնիքներ:

ՆԱՄԱԿԸ

Գահիրէ, 3 Մարտ 1914

«Սիրելի Փարամա՛զ,

Ստացայ նամակդ, ինչպէս եւ երկու հեռագիրներդ: Լռութիւնս շատ եղաւ, ըստ երեւոյթին դա սրտնեղութեան առիթ պիտի տար, բայց այլապէս էլ չէր լինել։ Հարկաւոր էր, որ խնդիրները լուսաբանուէին եւ որոշեալ ընթացքի մէջ մտնէին, որպէսզի անելիքս եւ գրելիքս գիտնայի։

Հեռագրել էի, որ «դադրեցրէք նամակները, գալիս եմ», թէ ինչո՛ւ այդպէս, ասեմ համառօտակի: Թշուառական Եասեանի մատնութիւնների մասին տեղեկութիւն

ունես: Երբ Ազըմի պէյը Պոլիս դարձաւ վերջերս, նա մի առանձին գործունէութիւն ցոյց տուեց։ Եգիպտոս լցուեցաւ լրտեսների եւ տեռռօրների վոհմակներով, բոլորն էլ կազմակերպուած եւ որոշ նպատակի համար Իթթիհատի կեդրոնական կոմիտէի կողմից ուղարկուած։ Այդ լակոտին ձգել էի իր նախկին տան մէջ եւ իւր հոմանուհուն կաշառել էի՝ ոչ միայն հսկելու, այլեւ պէտք եղած տեղեկութիւնները ինձ բերելու, ինչ որ կատարում էր, թէեւ ո՛չ ցանկացածս չափով, բայց այնուամենայնիւ որոշ տեղեկութիւններ ստանում էի։ Ցաւն այն է՝ որ հայ, յոյն, արաբ ուրիշ լրտեսներ էլ, նոյնիսկ կիներ, այդ թշուառականի տրամադրութեան տակն խոստովանեց, որ Արթիւրը վաղը պիտի փախչի, բոլորովին ծպտուած. ինչո՞ւ, որովհետեւ կարգադրուել էր Սատըք պէյին եւ ինձ զարկեն, ուստի կարգադրութիւնը անելուց յետոյ՝ ինքը օձիքը ազատել էր ուզում։ Տեղեկացրել էին, որ Պոլսից եկած յատուկ էմիսէրները տպեալ ցուցակ էին կազմում։ Աղջկան ամէն խոստում արեցի, որ սրիկայի դէմ պատուոյ դատ բանայ, չհամաձայնեց: Մեթր Ասատուրեանը, Սատըք պէյը, ես, մինչեւ Թէֆֆիք պէյ եւ այլն, նախ որոշեցինք, որ Սատըք պէյի կողմից ոստիկանութեան գանգատագիր տրուի, որպէսզի կարողանանք ոչ միայն այդ սրիկայի երթը արգիլել՝ գէթ ժամանակաւորապէս մինչեւ որ իր մասին բաց թողած շրջաբերականները նկարով միասին տեղ հասնեն, այլեւ տունը կոխել, խուզարկել եւ նամակները գրաւել: Վերջը՝ օրէնքի ուրիշ միջոց չգտնելով, Մեթր Ասատուրեանի կողմնակի աշխատանքի պատճառով, մեր ընկերներից 6-7 հոգի ոստիկանութեան գանգատ ներկայացրին, որպէս դրամաշորթի եւ խաբեբայի, մի կերպ յաջողեցինք։ Տունը կոխել տուինք։ Սոսկալի կերպով ծպտուած (1/2 ժամ յետոյ պիտի փախէր), անճանաչելի: 30 սրուակ թոյն, րոպէապէս ներգործողից մինչեւ 1-2 ամիս շարունակողը, թունաւոր դաշոյն, թունաւոր ասեղներ եւ գնդասեղներ, քնացնելու եւ ներարկելու զանազան գործիքներ՝ կատարեալ մի շտեմարան: Սրիկային ձերբակալեցին: Արար աշխարհ՝ Պոլիս-Գահիրէ իրարու եկաւ։ Չէ՞ որ Ազըմի պէյը եկել էր Աղեքսանդրիա իր տեռռօրներով՝ նախքան Փարիզ գնալը։ Չէ՞ որ նա այստեղ տեսակցութիւն էր ունեցել Խտիվի հետ, գործի մէջ առանձին մասն ունեցել էր այստեղի թուրք բարձր commissair-ը, չէ՞ որ Սայիտ Հալիմը (սաթրազմ) եգիպտացի եւ Խտիվի մօտիկ ազգականը (մօրեղբօր որդին) է, ուստի երկիւղ կրելով, որ սրիկան ամէն բան կարող է խոստովանիլ՝ Պոլսից եկած հեռագրերի վրան՝ բանտից բաց թողեցին եւ ոստիկանական հսկողութեան տակ առան: Ասեմ, սրիկան խոստովանեց իր պաշտօնական լրտես լինելը, ասաց, որ ինքը հսկողութեան տակ էր առել Սատըք պէյին եւ հնչակեաններին։ Չորրորդ օրը գիտցանք, որ խնդիրը փակել են ուզում։ Հրատարակեցինք նոյնիսկ այն հեռագիրը, որով այստեղի թուրք բարձր commissair-ը, Արթիւրին կանչում է Աղեքսանդրիա՝ Սավոյա պանդոկ, Ազըմիի եկած օրը, ուր եւ այդ օրը եւ ժամին եղել է խտիվը եւ նրան ունկնդրութիւն շնորհել։ Նախարարապետ, արդարութեան նախարար, Խտիվը ուղղակի խայտառակւում էր, որ անգիտակցաբար մի ծուղակի մէջ էր ընկել… վերջը, սրիկային հսկողութեան տակ բաց թողնելով, 4-5 օր սրանից առաջ փախաւ՝ ասում են: Բայց մասնաճիւղը սրիկայի 2 տեսակ նկարը եւ մի փոքր շրջաբերական արդէն ցրուել է ամէն կողմ: Ուր որ երթայ կը ճանչցուի: Ես էլ ամէն կողմ գրել եմ։ Դաշնակիցներին (Ֆրանսայի եւ Անգլիոյ ներկայացուցիչներուն -Ե.Ճ) էլ ցրուել ենք: Արդ, այդ օրերի մէջ, օսմանեան բարձր commissair-ը պահանջ դրեց, յանուն իր կառավարութեան, որ մեր տները խուզարկեն, այն հիմունքով, որ մենք դաւադրութիւն ենք կազմում օսմանեան պետութեան եւ նրա բարձր պաշտօնատարների կեանքի դէմ: Բոլոր ընկերները պէտք եղած զգուշութիւնները ձեռք առան։ Ես պակաս տեղ չթողեցի՝ մօտս մի կտոր թուղթ անգամ չթողեցի։ Մեր փոստապետը անգամ կասկածելի դարձաւ։ Եւ որովհետեւ նամակ գրելու եւ Վարազդատին հասկացնելու ժամանակ չկար, ուստի հեռագրեցի, որ նամակները դադրեցնի եւ ես գալիս եմ։ Վերջը, լորտ Քիչիները եկաւ, սա էլ թոյլ մարդ է։ Սատըք պէյը ճարտար դուրս եկաւ եւ բացեց մի մեծ գաղտնիք, այն է՝ Իթթիհատը ուզում է (համաձայն մի որոշման) ներկայ Խտիվին գահընկէց անել եւ Սայիտ Հալիմին խտիվ անել եւ դրա համար ֆէտվա են պատրաստում, այն հիմունքով, որ ներկայ խտիվի հայրը խտիվութիւնը կաշառքով է առել եւ ոչ թէ օրինականապէս, քանի որ ըստ մեծութեան եւ ժառանգականութեան իրաւունքի խտիվութիւնը պիտի հասնէր Սայիտ Հալիմի հօրը, ուրեմն նրանք ուզում էին այն խտիվին ուզուրպատօր յայտարարել ըստ

ղուրանական օրէնքի: Դրա վրայ խտիվը ֆրոնթը փոխեց եւ նա, որ մէկ օր առաջ Սատըք պէյից պահանջել էր երկրից դուրս գալ՝ պատուիրեց արխային

նստել: Այդ հարուածը այդպէս հեռացրեցինք։

Մեքքայի Շէրիֆի որդին այստեղ պիտի գար՝ Պոլիս երթալու որպէս պարլամենտի անդամ: Սատըք պէյը յատուկէն խնդրեց, որ մնամ եւ նրա երթալու առաջը

առնենք: Եկաւ մարդը, կատարելապէս համոզուեցաւ, ո՛չ միայն ինքը չի ուզում երթալ Պոլիս, այլ աշխատում է արգիլել բոլոր բուն արաբ երեսփոխանների երթալուն, որքան էլ որ ընտրեն։ Սա միւսլիւմանական աշխարհի մէջ ամենաազդեցիկ անձի որդին լինելով՝ համոզեց եւ իր հօրը՝ այսօր Մեքքայի Շէրիֆը ընդդիմադիրների գլուխն է անցել՝ եւ ամէն զոհաբերութեան պատրաստ է։ Սա ազդեց եւ խտիվի վրան, որը հիմա ուղղակի հակաիթթիհատական գծի վրայ է կանգնել եւ պատրաստ զոհաբերութեան։

Պասրայից 16 հազար արաբներ զէնքի տակ նշանի են սպասում եւ սրանք մի շատ լաւ յայտարարութիւն են բաց թողել, որ թարգմանաբար «Երիտասարդ Հայաստան»ին պիտի ղրկեմ։ Տաճկաստանի զանազան շրջաններից խումբերով Սատըք պէյի մօտն են գալիս՝ խորհուրդ հարցնելու համար։ Կազմւում է դժգոհների մի բանակ, ամէն կողմերից, մանաւանդ բուն թուրք, արաբ եւ սիւրիացի տարրերից։ Սրանց բոլորի համոզումն այն է, որ Իթթիհատի ղեկավարիչ ոգին գերմանական դիւանագիտութիւնն է, իսկ գերմանական շահը Թուրքիայի կործանման մէջն է: Այդ մասի մէջ չեմ մտնում, չափազանց չերկարելու համար։ Նախ որոշած էինք, որ Սատըք պէյի հետ միասին Փարիզ գանք: Բայց այսօր իրադրութիւնը մի այլ հանգամանքի ներքոյ ներկայացաւ։ Քանի որ արաբական եւ դժգոհների աշխարհը շարժւում է, դա չի կարող լինել առանց Սատըք պէյի ներկայութեան բուն թատերաբեմին վրայ։ Բրիտանական այստեղի ներկայացուցիչը (երկու օր առաջ տեսնուեցանք) Սթորս կատարեալ հաւաստիացումն տուեց, ու նրան (Սատըք պէյի – Ե.Ճ.) այստեղ խոստացան (Փարիզ մեկնումի) ճանապարհածախսը տալ։ Սատըք պէյը Իսմայիլ պէյին հեռագրով կանչեց, ես ասացի՝ նամակ պիտի գրեմ, եթէ նա չգայ կամ ուշանայ, դու իրեն հանդիպիր (Շէրիֆ փաշայի մօտ) եւ հարցրու թէ ինչո՞ւ չեկաւ, կամ երբ պիտի մեկնի կամ միասին գաք։ Իսկ եթէ նա արդէն ճանապարհ է ընկել, այն ժամանակ հեռագրիր ինձ, որ քեզ ճանապարհածախս փոխադրել տամ II կարգի։ Իսմայիլ պէյը բաւականին ազդեցութիւն ունի թուրք շրջանների վրայ, նրա երեւումը աւելի ոգեւորութիւն առաջ կարող է բերել, մանաւանդ որ ձեռներէց ոգու տէր է։ Քո գալը դարձեալ անհրաժեշտութիւն է, որովհետեւ ընդհանուր շարժում եւ գործունէութիւն պիտի գծուի, որի թատերաբեմը գլխաւորապէս Պոլիս, Իզմիր, Իզմիթ, Պուրսա, Դամասկոս եւ Արաբիա (Միջագետք, Պասրա) պիտի լինի:

Ես առաջին օրից ասած եմ, որ մենք օգնութիւն կարող ենք տալ, բայց դրամ չունենք, նիւթականը իրենք պիտի ստանձնեն, ինչ որ խոստացել են։ Արդ, ինչ եզրակացութեան, որ գալու լինենք, ըստ այնմ էլ մեր նիւթական պահանջ-ցուցակը կը ներկայացնենք։ Գալդ բացարձակ անհրաժեշտութիւն է, մանաւանդ երբ Իսմայիլ պէյը գալու լինի:

Ես ինքս պիտի գայի, բայց գալովս խնդիրը չպիտի վճառուէր, քանի որ թէ Սատըք պէյը թէ միւսները, մանաւանդ Շէյխի տղան եւ այլ ղեկավարիչները անկարող պիտի լինեն գալ։

Որոշ է, Հայկական Հարցը կատարեալ ֆիասքօ կրեց, սիզիֆեան աշխատանքը նորից պիտի սկսուի, եւ եթէ ուրիշ ոչինչ չկարողանանք անել, [անընթեռնելի բառ] Իթթիհատի գոյութիւնը ջնջելը, նրան տապալելը, թուլացնելը ահագին դիւրութիւն պիտի տայ մեր ապագային հասնելու: Առանց Ինքնավար Հայաստանի մենք չենք կարող ապրել, վտանգը միշտ կայ: Ա՜յնքան արիւնից, ա՜յնքան աշխատանքից յետոյ Հայաստանը երկու մասի բաժանուեց որ ասել է գրաւման դուռը մի քայլ առաջ եկաւ. խնդիրը այդպէ՞ս կարող էր վերջանալ, եթէ հայ կուսակցութիւնները մինչեւ ցարդ թուլացրած լինէին Իթթիհատին: Ապուշ Դաշնակցութիւնը 4-5 տարի ոյժ տուեց Իթթիհատին, նրա ձեռքին խաղալիք դարձաւ եւ վերջն էլ աքացին կերաւ։ Հնչակեանութիւնը սկզբից ի վեր (դեռ 1894-ից) այդ վտանգը տեսաւ եւ իր սլաքները չմոռցաւ Իթթիհատին ուղղելու: Ես էլ ուզում եմ, որ երեքս նախ միասին գանք, բայց ուշացար դու, եւ գործերի ընթացքը գահավիժում են. գամ, բայց առանց դրամի, իրարու երես պիտի նայենք Փարիզի մէջ, եւ այստեղի սկսուած գործը պիտի վտանգուի: Կիլիկիայի գործը ձեռք եմ առել, այնտեղ ընդվզումի լաւ ոգի է տիրում, մանաւանդ այժմս։ Ի՞նչ անենք, 2-3 հոգի չեն կարող ամէն բան անել։ Ընկերները, որ օգնութեան չեն հասնում, ի՞նչ անենք։ Խայտառակուեցանք. մէկ հիմունք առաջ բերենք, կայունութիւն ստեղծենք եւ «Հնչակ»ը սկսենք, եւ ո՛չ թէ տարին մէկ-երկու հատ հրատարակենք եւ յետոյ ըսենք՝ դրամի պատճառով, այնինչ չի կարող պատահել։ Ի՞նչ պիտի լինի մեր դերը եւ մեր անելիքը: Իրաւ է երեքս միասին պիտի լինէինք խորհելու համար, բայց սկզբունքի եւ գործունէութեան մասին չեմ կարծում, որ երեքիս մէջ համամտութիւն չլինի։ Եթէ իր հալին մնալու լինի, սրանից 1-2 տարի յետոյ «Իթթիհատ»ին տապալել այլեւս շատ դժուար պիտի լինի, եթէ ոչ անհնար: «Իթթիհատ»ին տապալելը, նրան թուլացնելը, ասպարէզից վար իջեցնելը է՛ն մեծ ժառանգութիւնը պիտի լինի, որ Հնչակեանութիւնը պիտի մատուցանի թէ սոցիալիզմին եւ թէ Հայ ազգութեան՝ ապագայի տեսակէտից: Այդ չափազանց վտանգաւոր՝ փանթիւրքիզմ, փանիսլամիզմ եւ նացիոնալիզմ մարմնացնող կուսակցութիւնը ապագային էն վտանգաւորը պիտի լինի մեր ապագայի տեսակէտից։ Եւրոպական հակամարտ շահերն էլ, կարծես, նրա գոյութիւնը, գէթ ժամանակաւորապէս, իրենց հաշուին յարմար են համարում։ Հարկաւոր է հարուածը տալ՝ քանի որ դեռ նա թոյլ է: Հնչակեանութիւնը, ինչպէս առաջին օրից արաւ, առաջինը պիտի լինի այդ ցրուած օտար ոյժերը միացնելու եւ մի որոշ ուղղութեան մէջ դնելու։ Նրանք այդ վստահութիւնը ունեն [մեր] վրայ։ Եթէ Սատըք պէյը այստեղից անմիջապէս հեռանայ, Մեքքայի Շէրիֆ, նրա որդին, արաբ երեսփոխաններ, այստեղի այն շրջան[ակ]ը, որ նիւթական ահագին օգնութիւն պիտի տան, այդ բոլորը կարող են ո՛չ միայն տատանուիլ, այլեւ պէտք եղած կորովը եւ արագաշարժութիւնը երեւան չբերել. չէ՞ որ արեւելքի զաւակ են: Սատըք պէյին իբրեւ դրօշակ՝ ամէնքը հաւատում եւ հետեւում են, որովհետեւ ուղղամիտ, ազնիւ եւ վերին աստիճանի անշահախնդիր մարդ է: Շէրիֆ փաշան ո՛չ գործ ստեղծող է, ո՛չ էլ նրա վրայ լիակատար վստահութիւն ունեն դժգոհ տարրերը։ Ամէնքի համոզումն է, անդրդուելի, որ Թիւրքիան պիտի ընկնի եւ Իթթիհատը նրա անկումը փութացնում է եւ անխուսափելի դարձնում, իր ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեամբ։ Եթէ Թիւրքիան փրկուի, միակ յոյսը՝ դա իթիլաֆականութեան լայն ծրագրի գործադրութեամբը պիտի լինի, մի յոյս ունեն վերջապէս, եւ դա զարմանալի չէ, այլ պատմական մոմենթի հոգեբանութիւն: Հայկական Հարցը – «լեռը ծնաւ մուկն չնչին» այլապէս էլ լինել չէր կարող։ Ի՞նչ անել.- կամ ռայական պահպանողականութիւն, կամ կորովի գործունէութիւն, սրանցից առաջինի խօսքը չի կարող լինել, որքան էլ որ Մուրատների, Աչըգպաշեանների, այդ մտաւոր ներքինիների իղձը եւ փափաքը այդ լինի: Ռայական մտայնութեան հետ գործ չունենք, նա մեզ համար մեռել է սկզբից ի վեր, իրենց վարպետներով եւ աշակերտներով։

Արդ, ընդհանուր շարժման նախագիծ է պատրաստւում, լայն չափերի մէջ, որ շարունակական պիտի լինի, մինչեւ իթթիհատական կառավարութեան եւ կուսակցութեան արմատական տապալումը։ Դրա համար ընդհանուր խորհուրդ է պէտք։ Այդ խորհուրդը կամ այստեղ պիտի լինի եւ կամ Փարիզ։ Փարիզ գալու

համար խնդիրը չի վերջանալ միայն Սատըք պէյի եւ իմ գալովս: Մեր բացակայութիւնը այստեղի գործը, որ ահագին դժուարութեամբ ստեղծել ենք, կարող է վտանգուել, եւ բացի դրանից, բոլորին չենք կարող առնել մեզ հետ բերել։ Այսօր Սատըք պէյը հեռագիր տուեց Փարիզ Իսմայիլ պէյին (կիւմիւլջինացի) որ [գայ] այստեղ։

Ես ասացի, որ միայն իմ փորձառութեամբ խնդիրը չի վերջանալ, մեր կողմից էլ, բացի ինձնից, հարկաւոր է, որ իմ ընկեր Փարամազն էլ այստեղ լինի եւ ծրագրերի կազմութեանը մասնակցի: Ուրախութեամբ ընդունեցին եւ…»:

Դժբախտաբար նամակին մնացեալ մասը, որ նոյնպէս կրնար մեզի անծանօթ մանրամասնութիւններ պարունակել, կը մնայ անյայտ։

Դոկտ. Եղիկ Ճէրէճեան

«հայկազեան հայագիտական հանդէս» 44/1, Պէյրութ 2022