20 Յունուար 1933-ին Երեւանի օփերային թատրոնը բացուեցաւ Սպենդիարեանի «Ալմաստ» օփերայով, իսկ 1939-էն այն կը կրէ երաժշտահանին անունը։
Թատրոնին բացումը կրնար նշանաւորուիլ այլ ստեղծագործութեամբ։ «Ալմաստ»-ի երաժշտական ստեղծագործութիւնը Հայաստանի մէջ պահելու համար պարտական ենք խմբավար Գէորգ Բուդաղեանին։ Անոր կատարած աշխատանքին, ինչպէս նաեւ «Ալմաստ»-ի ծնունդի մասին հետաքրքրական պատմութեանը բացայայտելուն օգնած է Սպենդիարեանի տուն-թանգարանի տնօրէնը։
Հայաստանի օփերային թատրոնը պէտք է բացուի հայ երաժշտահանի ստեղծագործութեամբ
«Երբ Հայաստանն ունենայ սեփական օփերային թատրոնը, Դուք կը լինէք իմ «Ալմաստ»-ի խմբավարը»,- Մոսկուայի երաժշտանոցի ուսանող Գէորգ Բուդաղեանին Ալեքսանտր Սպենդիարեանը ըսած էր դեռ թուականին:
Հետագային խմբավար, փրոֆեսոր Բուդաղեանը ոչ միայն 25 տարի կ’աշխատի Երեւանի օփերային թատրոնին մէջ ու կը կատարէ ինչպէս Սպենդիարեանի, այնպէս ալ այլ երաժշտահաններու ստեղծագործութիւնները, այլ կը դառնայ մեծ սպենդիարեանագէտ։
Երիտասարդ Բուդաղեանը Սպենդիարեանի հետ ծանօթացած էր 1924-ին, երբ երաժշտահանը մեկնած էր Մոսկուա համերգներու։ Հայաստանի մշակոյթի տան կից Մոսկուայի հայկական երաժշտական խումբի անդամները, որոնց շարքին էր նաեւ Բուդաղեանը, ներկայ էին համերգի՝ Կոմիտասի ստեղծագործութիւններէն բաղկացած ծրագրով։ Այստեղ ալ կը կայանայ Բուդաղեանի եւ Սպենդիարեանի ծանօթութիւնը, որ կը վերածուի իւրայատուկ բարեկամութեան եւ կ’երկարի մինչեւ երաժշտահանին մահը։
Ցաւօք, երաժշտահանը չտեսաւ իր «Ալմաստ»-ին բեմադրութիւնը, որ կայացաւ նախ Մոսկուայի, ապա Օտեսայի ու Թիֆլիսի մէջ՝ չնայած ան միշտ երազած էր զայն առաջինը ներկայացնել Երեւանի մէջ։
Աւարտելով ուսումը՝ Բուդաղեան կու գայ Հայաստան եւ ամբողջ կեանքը կը նուիրէ երաժշտութեան՝ չափազանց կարեւոր աշխատանք կատարելով։
1932-ի Օգոստոսէն Հայաստանի մէջ կը սկսի պատրաստուիլ Երեւանի օփերային թատրոնի բացման: Բուդաղեան դեռեւս ոչ ամբողջովին ձեւաւորուած նուագախումբին ու երգչախումբին հետ բազմաթիւ դժուարութիւններ յաղթահարելով՝ ձեռնամուխ կ’ըլլայ «Ալմաստ»-ի փորձերուն: Զուգահեռ Սուրէն Չարեքեանը կ’աշխատում էր Ճոաքինօ Ռոսինիի «Սեւիլեան սափրիչ» օփերային վրայ:
Փորձերու բուռն շրջանին Բուդաղեանը կը հրաւիրեն Ժողկոմխոր ու կը սկսին քննարկել, թէ որուն ստեղծագործութեամբ պէտք է բացուի թատրոնը. Սպենդիարեանի՞, թէ՞ Ռոսինիի։ Թատրոնէն երկու հոգի, որոնց անունները խմբավարը չի բացայայտեր, կը պնդեն, որ այդ պէտք է ըլլայ Ռոսինին. «Ես ամաչեցի գործընկերներիս փոխարէն, ովքեր իրենց անձնականը բարձր էին դնում ազգային երաժշտական մշակոյթից»,- իր յուշերուն մէջ գրած է Բուդաղեան։
Ան ոտքի կը կանգնի ու կ’ըսէ. «Հայաստանի օփերային թատրոնը պէտք է բացուի հայ երաժշտահան Սպենդիարովի «Ալմաստ» օփերայով: Այլ որոշում լինել չի կարող: Պատմութիւնը կը դատի նրանց, ովքեր այս հարցը կը լուծեն ոչ «Ալմաստ»-ի օգտին: Իսկ այստեղ գտնուողները, ովքեր յանուն «Ալմաստ»-ի ճիշդ կը գտնեն իմ կողմից պատրաստուող ներկայացումը յանձնել այլ խմբավարի, ես պատրաստ եմ հեռանալ հիմա»:
Բուդաղեանի խօսքը ազդեցիկ կ’ըլլայ, օրեր անց թատրոնի տնօրէն Մամիկոն Գէորգեանը (առանձին մնալով՝ ան այդ ելոյթէն յետոյ սեղմած էր Բուդաղեանի ձեռքը ու շնորհակալութիւն յայտնած) հրաժարական կու տայ։ Նոր նշանակուած երիտասարդ Գէորգի Յովհաննիսեանը չնայած աւելի բարեացակամ էր, սակայն ամէն պարագային Բուդաղեանին կը խոստովանի, որ «Ալմաստ»-ի առաջին ներկայացումը աւելի լաւ է ղեկավարի այլ խմբավար։ Վերջինս մեծագոյն ցաւով, սակայն անմիջապէս կը համաձայնի այդ դերը զիջիլ Սամուիլ Սթոլերմանին, որ ղեկավարած էր Թիֆլիսի եւ Օտեսայի մէջ ներկայացուած «Ալմաստ»-ը։
Սթոլերման կը ժամանէ Երեւան, ուր Բուդաղեանի ջանքերով հմտացած նուագախումբի ու երգիչներու հետ կ’անցնի փորձերու՝ չնչին փոփոխութիւններ կատարելով։ «Ալմաստ»-ի երեւանեան ազդագրին վրայ որպէս խմբավար երկուքին
անունն ալ գրուած էր։
20 Յունուար 1933-ին Երեւանի մէջ մեծ իրադարձութիւն էր։ Տեղի կ’ունենայ հայկական օփերային թատրոնի բացումը եւ առաջին անգամ հայերէնով կը հնչէ Ալեքսանտր Սպենդիարեանի «Ալմաստ» օփերան։
«Ընդունուած է ասել, որ «Ալմաստ»-ը ռուսերէնից հայերէն թարգմանել է Տիգրան Հախումեանը։ Բայց նա ոչ թէ պարզապէս թարգմանութիւն է կատարել, այլ կարելի է ասել՝ ամբողջութեամբ գրել է այն։ Հախումեանն, իսկապէս, հսկայական աշխատանք է կատարել»,- ըսած է Սպենդիարեանի տուն-թանգարանի տնօրէնը։
Բուդաղեանի շնորհիւ «Ալմաստ»-ի ձեռագիրը մնաց Հայաստանի մէջ
«Ալմաստ»-ի ու առհասարակ Սպենդիարեանի թողած ժառանգութեան պահպանման համար կրկին պարտական ենք Գէորգ Բուդաղեանին։ Ան կազմած ու հրատարակած է Սպենդիարեանի ստեղծագործութիւններու ակադեմական լիակատար ժողովածուն, կազմակերպած է բազմաթիւ համերգներ ու տարածած է Սպենդիարեանի երաժշտութիւնը Հայաստանի մէջ ու անոր սահմաններէն դուրս։
Սպենդիարեանի մահէն յետոյ Հայաստանի Ժողկոմխորի նախագահի տեղակալ Ասքանազ Մռաւեանի յանձնարարութեամբ ձեռք կը բերուի «Ալմաստ» օփերայի ձեռագիրը եւ կը կրկնօրինակուի։ Այն Մոսկուայէն Երեւան կը հասցնէ Բուդաղեանը, որ կորսնցնելու միտքէն վախցած՝ գնացքին մէջ զայն պահած էր բարձի տակ։
1934-35-ի ընթացքին Երեւան ժամանած Սպենդիարեանի կինը՝ Վարվառան, ներկայ կ’ըլլայ «Ալմաստ»-ի բեմադրութեան ու Բուդաղեանէն կը պահանջէ վերադարձնել օփերային երաժշտական ստեղծագործութիւնը։ Զարմացած Բուդաղեանը կը հրաժարի կատարելէ պահանջը՝ նշելով, որ այդ չափազանց թանկ է Հայաստանի համար։
Բուդաղեանը եւ օփերային թատրոնի տնօրէն Յովհաննիսեանը կարճ ժամանակ անց կը կանչեն կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէ։ Քարտուղար Լեւոն Արիսեան կը պնդէ, որ պարտաւոր են բաւարարել կնոջ պահանջը, ինչը կը վրդովցնէ Բուդաղեանը։ Ան կը բացատրէ, թէ տալու պաարգային անդարձ պիտի կորսնցնեն Հայաստանի ու հայ ժողովուրդին համար այդ թանկ ու միակ օրինակը։
Վիճաբանութենէն յետոյ խմբավարը կը լքէ սենեակը։ Կարճ ժամանակ անց Յովհաննիսեան անոր կը հաղորդէ ուրախալի լուրը։ Կը պարզուի, որ Արիսեան իրավիճակը կը զեկուցէ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանճեանին ու կը ներկայացնէ Բուդաղեանի տեսակէտը։ Խանճեանի հետ խօսիլը օգտակար կ’ըլլայ, իսկ հարցը կը լուծուի վայրկեաններու ընթացքին. Ալեքսանտր Սպենդիարեանի «Ալմաստ» օփերայի երաժշտական ստեղծագործութիւնը կը մնայ Հայաստանի մէջ ու այժմ ալ կը պահուի Գրականութեան եւ արուեստի թանգարանին մէջ։
«Ոչ միայն «Ալմաստ»-ի, այլ նաեւ Սպենդիարեանի ողջ ժառանգութեան պահպանման ու նաեւ տարածման համար պէտք է երախտապարտ լինենք Բուդաղեանին»,- շեշտած է թանգարանին տնօրէնը։
Մարտիրոս Սարեան կը դառնայ «Ալմաստ»-ի կնքահայրը
Իսկ ինչպէ՞ս ծնած է «Ալմաստ» օփերան։ Ալեքսանտր Սպենդիարեան օփերա գրելու ցանկութիւն միշտ ունեցած է եւ, ըստ Օթարեանի, կը փնտռէր հայ ժողովուրդին վերաբերող հերոսական թեմա: Վարդգէս Սուրէնեանցի «Շամիրամը Արա Գեղեցիկի դիակի մօտ» կտաւէն ոգեւորուած՝ այդ թեմայով օփերա գրած է, որ անյայտ պատճառներով մնացած է անաւարտ:
Ճակատագրական կ’ըլլայ 1914 թուականին Մոսկուայի «Հայկական կոմիտէ»-ին մէջ անոր հանդիպումն ու ծանօթութիւնը Մարտիրոս Սարյեանի հետ։
«Դրանից քիչ առաջ ես ծանօթացայ ռուս երաժշտահան Կրեչանինովի հետ, որը յայտնեց ինձ, թէ մտադիր է օպերա գրել Յովհաննէս Թումանեանի «Անուշ»-ի թեմայով։ Այդ մասին ասացի Ալեքսանտր Աֆանասեւիչին՝ ցանկանալով դիպչել նրա հայրենասիրական զգացմունքներին եւ, ըստ երեւոյթին, հասայ իմ նպատակին»,-կ’իմանանք Սարեանի յուշերից։
Վերադարձ արմատներուն
1916-ի Փետրուարի վերջը «Հայոց երաժշտական ընկերութեան» հրաւէրով Սպենդիարեան կը մեկնի Թիֆլիս հեղինակային համերգներու։ Անոնք մեծ յաջողութիւն կ’ունենան, երաժշտահանին ի պատիւ հայ մտաւորականութիւնը տարբեր համերգ-հանդիպումներ կը կազմակերպէ:
«Առաջին անգամն էր խորապէս առնչւում իր եւ կովկասեան ժողովուրդների ազգային երաժշտութեանը։ Աշխարհում անուն հանած, եւրոպական գրեթէ բոլոր մայրաքաղաքներում համերգներով հանդէս եկած երաժշտահանի համար թիֆլիսեան համերգները առանձնայատուկ էին: Դա երեւում է անգամ կնոջն ուղղած նամակում, որտեղ նկարագրում է, որ այս յաջողութիւնն աննախադէպ էր»,- կը շարունակէ Օթարեան։
Երաժշտահանին համար տպաւորիչ կ’ըլլայ Ներսիսեան դպրոցին մէջ կազմակերպուած համերգը։ Սպիրիդոն Մելիքեանի ղեկավարութեամբ ճեմարանականներուն երգչախումբը կը կատարէ Կոմիտասի ստեղծագործութիւնները։
«Սպենդիարովը նստել էր նստարանին, շեշտակիօրէն առաջ թեքուած եւ ամբողջութեամբ՝ ինչպէս սպունգը, կլանում էր երաժշտութիւնը։ Երբեմն նա խնդրում էր կրկնել եւ փոքրիկ տետրում նշումներ էր կատարում։ Երբ մենք աւարտեցինք, նա շնորհակալութիւն յայտնեց մեզ եւ ասաց. «Սա ինձ համար մի նոր աշխարհ է»»,-ժամանակին յիշած է ճարտարապետ Միքայէլ Մազմանեանը, որ այդ ժամանակ երգչախումբի անդամ էր։
Սպենդիարեան կը բացայայտէ «Թմկաբերդի առումը»
Սպենդիարեանի համերգի նախօրէին Յովհաննէս Թումանեան մամուլի մէջ հանդէս գալով «Կ’ողջունենք» յօդուածով, ապա կ’ըլլայ անոր պատիւին կազմակերպուած հիւրասիրութեան թամատան։
«… Ահա այսօր գալիս է եւրոպական երաժշտական աշխարհքում անուն հանած հայ նշանաւոր երաժշտագէտը՝ Ալեքսանտր Սպենդիարեանը, օտար երկրից դէպի հայրենի մթնոլորտը, արեւմտեան երաժշտութիւնից դէպի արեւելեան երաժշտութիւնը, մեծ ու գեղեցիկ ծրագրերով, որոնց գործ դառնալուն առհաւատչեայ են իր խոշոր տաղանդն ու փայլուն պատրաստութիւնը եւ էն հանգամանքը, որ իր շարժուելու հնարաւորութիւններով կապուած ու կախուած չի մեր դժբախտ իրականութիւնից…»։
Երբ երաժշտահանը օփերա գրելու ցանկութեան մասին կը յայտնէ Թումանեանին, վերջինս կը ներկայացնէ «Անուշ»-ը, ապա «Փարվանա»-ն, սակայն Սպենդիարեան անոնք յարմար չի տեսներ։ Այդ ժամանակ գրողը հասկնալով վերջինիս միտքը՝ կը կարդայ «Թմկաբերդի առումը»։
«Սպենդիարեանը շատ հաւանեց ամբողջ պօէմը եւ տեղից վեր թռչելով՝ ասաց.
«Այ, սա ուրիշ բան է, իսկն իմ ուզածն է»… Սպենդիարեանը լսում էր պօէմը, ման էր գալիս սենեակի մի ծայրից միւսը եւ արտասանում. «Հէյ, պարոններ…», բայց չկարողանալով շարունակել դիմում էր Թումանեանին՝ ասելով. «Իսկ յետոյ ինչպէ՞ս է, պարոն Յովհաննէս…»․․․», – իր յուշերուն մէջ գրած է Թումանեանի դուստր Նուարդը։
Անոնց հանդիպումները կը դառնան ամէնօրեայ, Թումանեանի առանձնասենեակին մէջ կը կարդային բանաստեղծութիւնը եւ ոգեւորուած կ’աշխատէին։ Գրողը անոր կու տայ գիրքեր ժամանակի կենցաղի, զգեստներու, զէնքերու, ինչպէս նաեւ պատմական տեղեկութիւններ կը տրամադրէ Նատիր շահի եւ Թաթուլ իշխանի մասին։
Սպենդիարեանի երկրորդ այցը Թիֆլիս
Սպենդիարեանի դստեր՝ Մարիա Սպենդիարովայի յուշերէն կ’իմանանք, որ Թիֆլիսէն ան իր հետ հայկական, պարսկական ու արաբական երաժշտութեան ձայնապնակներ տարած էր Սուդակ ու գիշերները կը լսէին զանոնք։ Ըստ Օթարեանի՝ Նիկողայոս Տիգրանեան խորութեամբ ուսումնասիրած էր պարսկական երաժշտութիւնը, եւ Սպենդիարեան օգտուած է անոնցմէ։
«Պարոն Յովհաննէս Թումանեանի պօէմների պատճառած հիացմունքը դեռ չի անցնում։ Ցանկանում եմ որքան հնարաւոր է շուտ ձեռնարկել Թմկաբերդի տիրուհու մասին օփերան»,- գրած է Սպենդիարեան Թիֆլիսի իր ազգականներուն։
Նոյն տարուան վերջը ան կրկին կը վերադառնայ Թիֆլիս։ Մեկնելու մասին կը տեղեկացնէ Թումանեանին ու կ’աւելցնէ․«Եթէ Դուք դեռեւս ժամանակ չէք ունեցել զբաղուելու «Թմկաբերդի առումը» պօէմի մշակումով, ապա այդ Ձեզ թող բնաւ չանհանգստացնի։ Թիֆլիսում իմ գտնուած ժամանակամիջոցում յամենայն դէպս Ձեզ հետ, վերջնականապէս կը մշակենք բնագիրը, եւ բացի դրանից, ինչպէս արդէն գրել եմ, ես կը զբաղվեմ երաժշտական նիւթ հաւաքելով, որի համար եւ իմ Թիֆլիս գալը իզուր չի լինի»։
«Հայ գրողներու ընկերութեան» երեկոյթի ժամանակ Թումանեան կը դիմէ Սպենդիարեանին. «Վերջին տասնամեակների գործն է, որ մեր երաժիշտները վերադառնում են դէպի հարազատ ժողովրդի երգն ու եղանակը եւ դէպի հայ բանաստեղծի երկերն ու երգերը։ Էս երեւոյթն արդէն դարձել է մի ընդհանուր հոսանք եւ էս ընդհանուր հոսանքի մէջ նշանակալից է եւ Ձեր վերադարձը դէպի հայկական իրականութիւնն ու գրականութիւնը․․․
Ես… ողջունում եմ Ձեր վերադարձը… որպէս մի հարազատի, որ երկար տարիներ օտարութեան մէջ մնալուց յետոյ՝ վերադառնում է դէպի տուն, դէպի իր հայրենի օճախը, հետը բերելով երաժշտութիւնը, ամենանուրբն ու ամենասուրբը, ինչ որ կայ աշխարհում ու կեանքի մէջ»։
«Օփերայի անուան շուրջ աշխատանքների ընթացքում սկզբում որոշում են Գոհար անունը, սակայն հետագայում, քանի որ օփերայի բառական բնագիրը գրւում է ռուսերէն, «օ» եւ «ա» ձայնաւորների իրար կողք լինելու եւ հնչողութեան անհնարելիութեան պատճառով, այն փոխարինւում է Ալմաստով»,- պատմած է թանգարանին տնօրէնը։
Գրողն ու երաժշտահանը կ’որոշեն հետագային հանդիպիլ Ղրիմի մէջ, որպէսզի միասին աւարտին հասցնեն բնագիրը, սակայն անոր կը խանգարեն ծանր քաղաքական պայմանները։
Սպենդիարեան մինչեւ վերջ կը յղկէր «Ալմաստ»-ը
«Սպենդիարեանը մեծ ոգեւորութեամբ էր աշխատում «Ալմաստ»-ի վրայ։ Այդ ընթացքում Սուդակում էր ապրում նաեւ ռուս բանաստեղծ Սոֆիա Փարնոքը, որին էլ առաջարկում է գրել բնագիրը։ Կարծում եմ, որ Փարնոքը չէր կարող լիարժէք արտայայտել հայ ժողովրդի հերոսական պատմութիւնը, Թումանեանի պօէմի ոգին ու շունչը: Երբեք չեմ թերագնահատում «Ալմաստ» օփերայի բարձր արժէքը, այն բացառիկ է, բայց եթէ Թումանեանի ու Սպենդիարեանի համատեղ աշխատանքը յաջողուէր, այն լինելու էր բացառիկներից բացառիկը»,- կ’ըսէ Օթարեան։
1924-ին Սպենդիարեան կը տեղափոխուի Երեւան ու կը շարունակէ աշխատիլ «Ալմաստ»-ի վրայ։ Նուարդ Թումանեանի յուշերէն կ’իմանանք, որ ան Սարեանի տան մէջ նեղ շրջանակի համար կը կարդայ բնագիրը, քանի մը կտոր օփերայէն։ Այստեղ կը խօսուի Փարնոքի մտցուցած նոր հատուածներուն մասին, որոնք չէին համապատասխաներ բանաստեղծութեան ընդհանուր բնոյթին։ Սպենդիարեան չի փափաքիր զանոնք հեռացնել, որովհետեւ պիտի փոքրանար Թաթուլի դերը եւ խախտուէր օփերային ամբողջութիւնը։
«Վերադարձին նա ճանապարհին շարունակ խօսում էր «Ալմաստ»ից։ Ափսոսում էր, որ Թումանեանն իր հետ չէ՝ բնագրի բացերը վերացնելու համար, ցաւում, որ բանաստեղծին չվիճակուեց ապագայ օփերայի հանդիսատեսը լինել»,- գրած է Նուարդ Թումանեան։
«Mediamax»
(2024)