Աշուղ Ջիւանիի գրիչին պատկանող, Ս. (Սեբաստացի) Վահագնին նուիրուած յեղափոխական այս երգը հաւանաբար ծանօթ է մեր երիտասարդներէն ոմանց: Սակայն շատեր կ’անգիտանան այդ երգի հերոսի կեանքին ու կատարած սխրագործութիւններուն: Այդ համեստ, սակայն յանդուգն հնչակեան ֆետայիին մասին անտեղեակ պիտի մնայինք, եթէ դոկտ. Եղիկ Ճէրէճեանի պրպտումներուն արգասիքը հանդիսացող «Հրասիրտներ» մատենաշարի թիւ 2-ը լոյս չտեսներ Պէյրութի մէջ, 2017 թուականին, «Ս. Վահագն (Գրիգոր Նալպանտեան)» խորագրով:
«Հայ-թաթարական բախումներ» ենթախորագրին տակ, դոկտ. Ճէրէճեան կը ներկայացնէ «Ձօն առ Վահագն» երգի յօրինման տուն տուող պատճառները: Բարի ընթերցում:
ՀԱՅ-ԹԱԹԱՐԱԿԱՆ ԲԱԽՈՒՄՆԵՐ
Երբ Ս. Վահագն կը հասնի Թիֆլիս, հայ-թաթարական (ազերիական) բախումները հասած էին իրենց ամէնէն ծանր փուլին:
1905-ի Փետրուարին Պաքուէն սկիզբ առած ազգամիջեան այդ բախումները Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութիւնը կը գտնէ ցարիզմին սադրանքը, որպէսզի ժողովուրդը հեռու պահէ համառուսական յեղափոխական շարժումներէն, որոնք այդ շրջանին թափ առած էին Անդրկովկասի մէջ։ Այս պատճառով, կռիւներու սկզբնական շրջանին, Հնչակեան կուսակցութիւնը մամուլով, թռուցիկներով, հաւաքներով եւ առանձին գործիչներու քարոզչութեամբ ժողովուրդին կոչ կ՚ընէ զոհ չդառնալու սադրանքին ու չմասնակցելու այդ անմիտ, արիւնալի բախումներուն: Սակայն թաթար վերնախաւը ամբողջապէս կ՚իյնայ ցարիզմի ազդեցութեան տակ ու կը դառնայ անոր գործիքը: Թաթար խուժանին վայրագ եւ անզուսպ յարձակումներուն դիմաց, Հնչակեան կուսակցութիւնը կը ստիպուի զէնքի դիմել հայ անզէն բնակչութեան պաշտպանութեան համար: Այս մասին «Հնչակ» կը գրէ. «Մենք հնչակեաններս չենք կռւում թաթարների դէմ ազգայնական, ցեղային հողի վրայ, մենք չենք ուզում նրանց դուրս հրել եւ նրանց դնել նուաճուածների դրութեան մէջ – երբեք: Եթէ մենք կռիւ ենք մղում նրանց դէմ, եթէ մենք սուր ենք հանում՝ այդ միայն այն պատճառով, որ թաթար ամբոխը յարձակողական մի գործիք է հանդիսանում Խաների, Պէկերի, Աղալարների եւ նացիոնալիստների ձեռքին, որոնք իրենց կողմից հարազատ գործիքներ են ռուս բռնակալութեանը»: Հնչակեան զինեալ խումբեր կը կռուին Պաքուի, Թիֆլիսի, Երեւանի, Էջմիածինի, Շուշիի, Գորիսի, Խնձորեսկի, Ագուլիսի, Շուլաւէրի, Սոչիի, Նախիջեւանի մէջ եւ այլուր:
Թիֆլիսի մէջ Ս. Վահագն անմիջապէս կ’անցնի գործի գլուխ: «Գործադիր յանձնախումբի կարգադրութեամբ՝ անցնում եմ Շուլաւէր հայ գիւղերու պաշտպանութեան համար: Յարձակումներ է լինում սակայն մենք եւ դաշնակցական խմբերը միասին ետ ենք շպրտում թշնամուն»։ Հայ ֆետայիներուն հակահարուածները կ՚ըլլան վճռական. «Այս ինքնապաշտպանութեան ընթացքին տեղի կ’ունենան ճակատագրական կռիւներ, որոնց բոլորին մէջ ալ մեր դիւցազն տղաքը չնչին վնասով յաղթական դուրս կու գան»:
Քանի մը շաբաթ յետոյ, ՍԴՀԿ Թիֆլիսի Գործադիրին կողմէ ետ կը կանչուի: Շուլաւէրի մէջ խումբը յանձնելով Լղեցի Աւիկին, կը մեկնի Թիֆլիս։ Կը մասնակցի ինքնապաշտպանական նպատակներու համար հարուստներէն դրամ հանգանակելու գործին: «Իմ ձեռքով հաւաքւում է 17 հազար ռուպլի» (այդ օրուան համեմատութեամբ շուրջ $8000): Հարուստներէն՝ Գէորգեան, դրամ տալ մերժելուն համար կ’ենթարկուի ահաբեկչութեան: «Ես հեռանում եմ Թիֆլիսից, գնում Շուլաւէր խմբիս գլուխը: Մեզ հրահանգւում է Երեւան գնալ: Անցնում ենք Բաշ Ապարանի կողմից Երեւան»։
Լուր կը հասնի, թէ թաթարները յարձակած են Էջմիածնայ վանքին վրայ:
Ս. Վահագն իր 13 հոգինոց ձիաւոր խումբով կը հասնի Էջմիածին ու կը պաշտպանէ վանքը: Կը հալածէ յարձակող թաթարները եւ զանոնք կը պաշարէ իրենց գիւղին՝ Չոպան Տէրէի մէջ։ Այս պատժիչ յարձակումին Ս. Վահագնին կ՚ընկերանայ շրջանի ռուս ոստիկանապետը։ Կռիւը կը տեւէ չորս ժամ, որուն ընթացքին ռուս ոստիկանապետը կը սպաննուի: «Խրիմեան Հայրիկը մեզ ետ է կանչում, մենք գալիս ենք վանքը: Մի քանի օր մնալով, գնում ենք Թալին, Մաստարա գիւղերը»: Վանք վերադառնալէն ետք, «Վահագն ժողովուրդով խրախուսանքի թափօր կը կազմէ եւ հնչակեան դրօշակը պարզած, ժողովուրդին հետ վանքին չորս բոլորը կը շրջապատէ»:
Աշուղ Ջիւանի Էջմիածնի շրջանին մէջ Ս. Վահագնի գործունէութեան կը նուիրէ «Ձօն առ Վահագն» երգը.
Ձօն առ Վահագն
Ծածանուեցաւ Էջմիածին՝
Հնչակեան վեհ դրօշակ,
Կռւում էին ընդդէմ թաթար
Ղեկավարն էր քաջ Վահագն:
Թւով 13 ընկեր էին
Կռւում էին անվհատ,
Թաթար խուժան սարսափահար,
Փախչում էին անդադար:
Երբ քաջ Գրիգոր կը տար հրաման
Խմբով գնալ դէպ՚ յառաջ,
Չորս ժամ կռւում գրաւեցին
Ամբողջ դիրքերն թշնամեաց:
Ճահիճների մէջ դիրք բռնած
Անվախ ֆետան հնչակեան,
Կեցցէ՛ Նալպանտեանի խումբը,
Թողուց յաւէտ յիշատակ:
(Ծանօթ. Երգը կ’երգուի «Դարձեալ Փայլեց Սասնոյ Գլխին»ի եղանակով – «Ա.»)
Վաղարշապատի մէջ Ս. Վահագն կը կազմակերպէ կուսակցական շրջանային ժողով, ուր կ՚ընտրուի նոր վարչութիւն: Նման աշխատանքները անոր իրաւասութեան սահմաններէն
դուրս էին: Այս եւ այլ հարցերով՝ Գործադիր յանձնախումբին կողմէ վերստին կը կանչուի Թիֆլիս: Խումբը Թալին ձգելով՝ շոգեկառքով կը մեկնի Թիֆլիս։ Իր փոխարէն Գործադիր յանձնախումբին կողմէ Երեւան եւ Էջմիածին կը մեկնին Փարամազ (Մատթէոս Սարգիսեան) եւ Մելիք (Աղամիրեան): Վերադառնալէն ետք, կարճ ժամանակ մը եւս Ս. Վահագն իր թռուցիկ խումբով կը մնայ Վաղարշապատի շրջանին մէջ, «nրովհետեւ թաթարներու կողմէ սպառնացող վտանգը ամբողջապէս վերացած չէր»:
