Սփիւռքը եւ հոն ապրող բազմաթիւ մտաւորականներ, անշուշտ արդարօրէն, մնայուն ահազանգ կը հնչեցնեն Հայաստանէն արտագաղթի երեւոյթին եւ անոր հետեւանքներուն մասին, ընդհանրապէս անգիտանալով կամ գիտնալով ու անտեսելով, որ Սփիւռքը իր կարգին կը դիմագրաւէ արտագաղթի մտահոգիչ տագնապ մը:
Այո՛, արտագաղթը համատարած երեւոյթ է Սփիւռքի գրեթէ բոլոր գաղութներուն մէջ:
Բնականաբար խօսքը չի վերաբերիր երկրէ երկիր, գաղութէ գաղութ կատարուող տեղաշարժներուն:
Այլ՝
Արտագաղթ հայկական քաղաքական կառոյցներէն:
Արտագաղթ հայ դպրոցէն:
Արտագաղթ հայ մշակոյթէն:
Արտագաղթ հայ եկեղեցիէն:
Այս արտագաղթը կրնայ նո՛յնքան վտանգաւոր հետեւանքներ ունենալ, որքան Հայաստանէն արտագաղթը՝ հայութեան ամբողջականութեան պահպանման առումով:
Կրնայ անմիջապէս առարկուիլ, որ այս ի՞նչ բաղդատութիւն է, եւ ամբողջովին տարբեր են Հայաստանի եւ Սփիւռքի պայմանները:
Կրնայ առարկուիլ, որ տարբեր է Սփիւռքի միջավայրը՝ կլանող ու օտարացնող:
Տակաւին կրնայ առարկուիլ, որ քաղքենի բարքերը կեդրոնախոյս տրամադրութիւններ կը զարգացնեն:
Եւ դեռ կրնայ առարկուիլ, որ կարգ մը գաղութներու մէջ տեղի ունեցած քաղաքական ցնցումները աւելի եւս տարտղնեցին հայութիւնը եւ նպաստեցին այլասերումին…
Այս բոլորը ճիշդ են եւ քանի որ ճիշդ են՝ ուրեմն յանցաւորը ժողովուրդն է, որ կը նահանջէ «բանիւ եւ գործով», ինչպէս պիտի ըսէր Շահնուր, ժողովուրդն է, որ կ՛արտագաղթէ հայ քաղաքական կառոյցներէն, հայ դպրոցէն, հայ մշակոյթէն, հայ եկեղեցիէն, եւ Սամուէլ Պէքէթի «Կոտոն» սպասելու պէս, կը սպասենք որ հեռացողը, արտագաղթողը զգաստութեան գալով վերադառնայ…
Կը սպասենք ու կը փակենք էջը՝ զարմանալով որ յաջորդ տարին արտագաղթողներու նոր հոսք մը կայ… կը դատապարտենք արտագաղթողը… եւ դպրոց մը կը փակենք ու մշակութային միութիւն մը կը գոցենք…
Եթէ հօտը սկսած է տարտղնուիլ եւ խումբէն փախուստ տուողներ կան… է՜հ, ո՞ւր է հովիւը, ի՞նչ կ՛ընէ կասեցնելու համար փախուստը:
Հաշուետուութեան կարգով, հայրենի մեր ժողովուրդը եկաւ ըսելու որ արտագաղթին պատասխանատուն միայն ժողովուրդը չէ, այլ՝ կառավարողներու վերնախաւին այլասերած գործելաձեւը, որ անտեսելով ժողովուրդին եւ երկրին գերագոյն շահերը, կողոպտած էր տնտեսութեան մեծ մասը եւ սահմանափակած քաղաքական մտքի ազատ զարգացումը:
Արդեօք ժամանակը հասած չէ՞, որ սփիւռքեան կառոյցներէն արտագաղթին համար պատասխանատուներ փնտռենք նաեւ «յանցաւոր» ժողովուրդէն դուրս:
Այսօր հայահոծ գաղութները կը փոքրանան ոչ միայն գաղութէ գաղութ տեղաշարժերուն պատճառով, այլեւ «կառավարման կառոյցներէն» տեղի ունեցող ներքին արտագաղթին պատճառով՝ փաստօրէն յառաջացնելով երկու տարբեր «գաղութներ» աշխարհագրական նոյն տարածքին մէջ: Եւ ճիշդ չէ արտագաղթողներու «գաղութը» որակել քաղքենիներու, այլասերածներու եւ օտարացածներու համախմբում՝ մէկ կողմէ անտեսելով անոնց արտագաղթին տուն տուող պատճառները, եւ միւս կողմէ մերժելով անոնց վերանորոգ ինքնութեան փնտռտուքի իրաւունքը եւ անոնց մէջ չտեսնելով ազգային, կրթական ու մշակութային ներուժը, որ մեծ ներդրումներ կրնայ ունենալ ազգային կեանքի վերաորակաւորման մէջ:
Նորամուտ այս «գաղութներուն» մէջ արդեօք քի՞չ է թիւը արուեստագէտներու, մտաւորականներու, քաղաքական ու հանրային գործիչներու, մարզիկներու, որոնց իրագործումները կ՛ընկալենք հպարտութեամբ եւ կը ծափահարենք անոնց իրագործումներուն իբրեւ ազգային հարստութիւններ: Տակաւին, արդեօք քի՞չ է թիւը անոնց, որոնք իրենց ներդրումը կը բերեն Մայր Հայրենիքի վերելքին:
Հարց կու տանք, որ արդեօք ծերացած կառոյցները այլեւս չե՞ն կրնար տիրութիւն ընել:
Արդեօք ծերացած ու շատոնց ժամանակավրէպ չէ՞ եղած 1860-1863 օսմանցի սուլթաններուն կողմէ պարտադրուած «ազգային սահմանադրութեան» կառավարման եղանակը: Յետեղեռնի շրջանին թերեւս ժամանակաւոր անհրաժեշտութիւն էր այդ դրութեան որդեգրումը, բայց ժամանակի թաւալումին եւ հայ հասարակագիտական ու քաղաքական մտքի, ինչպէս նաեւ կենցաղային պայմաններու զարգացման զուգահեռ չզարգացաւ գաղութներու կառավարման եղանակը, մեծ ճեղք մը յառաջացնելով յաջորդական սերունդներուն եւ «կառավարման հին կառոյցին» միջեւ, որ քիչ մը «օսմանապետական իշխանավարութիւն» կը յուշէ:
Արդեօք հաշուետուութեան եւ հաշուառութեան թափանցիկ համակարգի բացակայութիւնը գաղութներու ղեկավարման գործընթացին մէջ դերակատար չէ՞ այս ներքին արտագաղթի զարգացման մէջ:
Արդեօք ժողովրդավար յարաբերութեան բացակայութիւնը ներքին արտագաղթը աւելի չի՞ դիւրացներ կամաց-կամաց անկախ մտածումի տէր դարձող յաջորդական սերունդներուն համար:
Սփիւռքահայը արդեօք կարծիք ունի՞ գաղութներու ղեկավարման դրութեան բարեփոխութեան մասին: Կրնա՞յ մասնակից դառնալ: Կ՛ուզէ՞ մասնակից դառնալ ծերացած կառոյցին մէջ առանց փոփոխութեան հեռանկար տեսնելու:
Շատերու համար թապու են այս հարցադրումները, իսկ ուրիշներ հերետիկոսութիւն պիտի նկատեն զանոնք՝ յաւելեալ ջուր լեցնելով ներքին արտագաղթի ջրաղացին:
Բայց ժամանակը հասած է, որ այս մտահոգութիւնները բարձրաձայն արտայայտուին ու արծարծուին՝ նախքան որ արտագաղթող կողմը դառնայ մեծամասնութիւն, եթէ արդէն չէ դարձած, իսկ հինին կառչած կողմը յանկարծ շուրջը նայելով նշմարէ, որ աւերակներուն վրայ կը «թագաւորէ»:
ՎԱՐՈՒԺ ԹԷՆՊԷԼԵԱՆ
