Օրեր առաջ Երեւանում անցկացուեց Համաշխարհային հայկական առաջին գագաթնաժողովը, որին մասնակցելու համար Հայաստան էին ժամանել 45 պետութիւնից 600 մասնակից, այդ թւում` Ծոցի արաբական երկրների Աստուածաշնչային ընկերութեան ընդհանուր քարտուղար, աստուածաբանութեան դոկտոր Հրայր Ճէպէճեանը: Ինչո՞ւ եւ ե՞րբուանից է խարխլուել Հայաստան-Սփիւռք կապը, ի՞նչ դժգոհութիւններ ունեն սփիւռքահայերը ՀՀ իշխանութիւններից, որն է Սփիւռքի գլխաւոր յանձնակատար Զարեհ Սինանեանի բացթողումը` այս ամէնի շուրջ ՙԱռաւօտը՚ զրուցեց պարոն Ճէպէճեանի հետ:
– Դուք առաջարկում էք վերաբացել Սփիւռքի նախարարութիւնը, ձեզ ինչո՞վ չի բաւարարում ներկայիս Սփիւռքի յանձնակատարի գործունէութիւնը, որովհետեւ ներկայիս իշխանութիւնը եզրակացրել է, որ ահռելի նախարարութիւն պահել սփիւռքի համար, ուռճացուած ծախս ու յաւելեալ գումարի կորուստ էր:
– Նախարարութիւնը անհրաժեշտութիւն է: Իմ գործը ռեժիմի հետ չէ, իմ մտահոգութիւնը դրուածքն է, պահանջներն են: Նախ, մի հատ աչք գցէք, տեսէք Հայաստանում ինչքան հայ է ապրում եւ դրսում ինչքան հայ կայ: Ինչպէս հրէական գաղութն է, մենք էլ հրէականի պէս մեծ սփիւռք ունենք: Այսօր հայկական սփիւռքը հաշւում է երեւի 7-8 միլիոն հայ, իսկ Հայաստանի մէջ` մօտ 3 միլիոն: Եթէ հայերի մեծ մասը դրսում են ապրում, նշանակում է, թէ կարողականութիւնները` նիւթական, տնտեսական, իմացական, մասնագիտական եւ այլն, դուրսն է: Մենք այսօր, անշուշտ, պիտի մտածենք հայկական իրականութեան մասին` իր ամբողջականութեան մէջ: Ես միշտ խօսել եմ Հայաստան-Արցախ-Սփիւռք եռամիասնութեան մասին, դա է իմ տեսլականը եւ սրա մէջ իւրաքանչիւրն իր դերն ունի: Եթէ մեր կարողականութեան մեծ մասը դրսում է, սա կը նշանակի, որ որպէս պետական վարչամեքենայ, հայրենիքի մէջ առաջնահերթութիւնը պիտի տաս սփիւռքեան իրականութեանը: Այդ նախարարութիւնը, որ հիմնուեց, բաւական լաւ գործ տարաւ: Ես առաջին իսկ օրից նախարարութեան հետ էի, համագործակցում էի, մինչեւ որ տեղ հասաւ, սկսեցինք իրար լաւ հասկանալ: Սկզբում մենք հայերէն էինք խօսում, բայց իրար չէինք հասկանում: Որպէս հայկական իրականութիւն` մեր ուժը փափուկ ուժի մէջ է, մենք ոչ կազ ունենք, ոչ նաւթ, ոչ պենզին, ոչ հարստութիւն: Մեր ուժը մշակութային ու մասնագիտական մարդուժի մէջ է: Երբ այստեղ է քո ուժը, նշանակում է երկու բան ունես զարգացնելու, առաջինը` մշակոյթ, երկրորդը` սփիւռք: Երկուսն էլ փակուեցին: Մշակոյթի նախարարութիւնն էլ փակուեց, Սփիւռքինն էլ: Երբ որ քո ուժը դրանց մէջ էր, նշանակում է այդ երկու առաջնահերթութիւնները պէտք է պահուէր: Գանք Սփիւռքին` ինչպէ՞ս պէտք կամրջես, որ Սփիւռքը ներմուծես հայկական իրականութիւն: Ներմուծելը միայն ֆինանսական, տնտեսական չէ: Ժամանակն է եկել ու օրերը ցոյց են տալիս, որ միայն նիւթականը չէ, որ Սփիւռքից պիտի ներառես հայ իրականութեան մէջ: Գիտէ՞ք Սփիւռքում ինչքան մտաւոր ուժ կայ, ինչ մասնագիտական ուժ կայ: Եթէ այդ ուժը ներմուծես հայկական իրականութեան մէջ, գիտէ՞ք ինչ կը լինի: Մասնագիտական ուժերն էլ տարբեր են` քաղաքականից սկսած մինչեւ տնտեսական, մշակութային, օրէնսդրական: Ես շատ եմ ճամբորդել ու տեսել եմ այս մեծ ուժը: Երկրորդ` ես Լիբանանում եմ ծնուել, կը նշանակի, որ ես հայ եմ, բայց միեւնոյն ժամանակ` լիբանանցի: Սա իր առաւելութիւնն էլ ունի, անպատեհութիւնն էլ ունի: Անպատեհութիւնն այն է, որ մենք պիտի պայքարենք, որ հայ մնանք: Բայց իր առաւելութիւնն այն է, որ ես, որ ծնուել ու մեծացել եմ Լիբանանի մէջ, լիբանանեան մշակոյթը, փորձառութիւնն եմ նաեւ ներառել: Մի հատ մտածէք մեր սփիւռքեան գաղութների մէջ ծնուած եւ ապրած մեր հայորդիների մասին, որոնք հայ են, քով-քովի բերես ու ներմուծես հայկական իրականութիւն, սա ինչո՞ւ պէտք է լաւ չանդրադառնայ: Իւրաքանչիւրը կը բերի իր ծնուած երկրի կարողականութիւնները, սա հարստութիւն է: Դրա համար Սփիւռքի նախարարութիւն ունենալը իր ամբողջ կազմով անհրաժեշտութիւն է:
Ես չեմ ուզում թերագնահատել յանձնակատարի արած աշխատանքները, ես հանդիպել եմ պարոն Սինանեանի հետ, խօսել եմ, գիտեմ, որ բաւականին լաւ մտքեր ունի, բայցեւայնպէս այս խոշոր պատկերը տեսնելով` մենք այսօր պէտք ունենք շատ աւելի կազմակերպուած եւ ընդարձակ Սփիւռքի նախարարութեան:
– Հիմա ասում են` Սփիւռքի նախարարութիւնն ի՞նչ էր անում, ժամանակ առ ժամանակ համաժողովներ էր կազմակերպում, որտեղ հաւաքում էր սփիւռքահայերին, գալիս էին, մի բաժակ գինի էին խմում միասին, լուսանկարւում եւ բարի ճանապարհ, դրանք հայրենիքին ոչինչ չէին տալիս, զուտ կենացներ, համաձա՞յն էք գնահատականի հետ:
– Չէ, համաձայն չեմ: Երբ 91-ից Հայաստանում հիմնեցինք Աստուածաշնչեան ընկերութիւնների գրասենեակ, 91-ից մինչեւ 96-ի տարիներին ես յաճախ էի Հայաստանում գտնւում: 91-ին, երբ եկայ, հայրենիք էր, բայց չէի կարողանում հասկանալ, ոչ թէ արեւմտահայերէնի ու արեւելահայերէնի հարց էր, լեզուական խնդիր չէր, այո՛, բառեր կային, որ խորթ էին մեզ, բայց դա չէր հարցը, անջրպետ կար, չէի կարողանում հասկանալ` մտածողութեան տարբերութիւններ կային, աշխատաոճի հասկացողութեան: Ես պիտի փորձէի ընտելանալ հայրենիքի մշակութային գործօնների հետ, Հայաստանի իմ քոյրերիս ու եղբայրներիս կենցաղին, մտածողութեանը, որ կարողանայի այստեղ գործ անել:
Եթէ ես մնայի իմ սփիւռքեան աշխատանքային ոճովս, կը փլուէր ամէն ինչ: Սփիւռքի նախարարութիւնը երբ ստեղծուեց, նոյն այս փուլերով անցաւ, չէինք հասկանում իրար, բայց ժամանակ անցաւ ու ոչ միայն տիկին նախարարին էր ժամանակ պէտք, որ հասկանար: Տեղ եղաւ` շատ լաւ հասկացաւ: Ես հին ու նոր ռեժիմի, նախկին-ներկայի մէջ չեմ ուզում մտնել, բայց տիկին նախարարի գործունէութիւնը, մանաւանդ վերջին շրջանում, լաւ էր: Այլ պաշտօնեաներն էլ սկսեցին լաւ հասկանալ մեզ, որովհետեւ յարաբերութիւններ էին ստեղծուել: Հայաստան-Սփիւռք այդ համաժողովները, որ մի քանի տարի եղան, մարդիկ ասում էին` սա թուրիսթական խումբ է, եկան, մի գաւաթ գինի կը խմեն, կը նկարուեն, կը գնան: Դա աւելի պնդացրեց Հայաստան-Սփիւռք եւ Սփիւռք-Սփիւռք յարաբերութիւնները: Դուք կարծում էք, թէ Սփիւռքն իրար ճանաչո՞ւմ է: Ֆրանսահայը լիբանանահային ճանաչո՞ւմ է: Համաժողովները նաեւ առիթ էին, որ մենք` սփիւռքն էլ իրար հասկանանք, բաւական ճանապարհ կտրեցինք այս իմաստով: Դրա համար ես այդ քննադատութիւնը չեմ ընդունում: Մեր յարաբերութիւնները հասունացան, բայց 2018-ին դարձեալ բաժանում սկսուեց, անջրպետ եղաւ:
– Կայ Սփիւռքի հանդէպ քննադատութիւն: Միշտ եղել է այդ քննարկումը, որ սփիւռքահայերի ներուժն օգտագործել է պէտք, պաշտօնների նշանակել, խորհրդարանում պալատ ստեղծել, ներգրաւել նրանց, բայց միշտ այդ տարբերակները մերժուել են, որովհետեւ յաղթել է այն տեսակէտը, որ սփիւռքահայերն իրենց բարեկեցիկ կեանքի համար ՙորտեղ հաց, այնտեղ կաց՚ սկզբունքով թողել են հայրենիքը, հեռացել են, հիմա ինչո՞ւ պէտք է մասնակցեն կառավարմանը: Գնացել էք, ուրեմն մի՛ խառնուէք մեր գործերին, թողէք մենք մեր իւղով տապակուենք: Այս մտածողութեան դէմ ունէ՞ք հակադարձում:
– Սփիւռքը ինչի՞ արդիւնք է` արդիւնք է ցեղասպանութեան: Ես ինչո՞ւ Պէյրութ ծնուեցի, որովհետեւ մեծ հայրս տեղահանուեց: Իմ գերդաստանից 25 հոգի մահացած են: Հայրս մանուկ` 1 տարեկան էր, ես երրորդ սերունդն եմ ցեղասպանութեան: Անկախութիւնից յետոյ` 91-ին, երբ հայերը սկսեցին գալ, նոր պիտակներ տուեցին Սփիւռքին: Երբ նմանօինակ քննադատութիւններ են անում հայրենիքից, պէտք է քննադատողները նախ մտածեն, թէ ում ուղղեն դա` նրանց, որոնք վերջե՞րս են դուրս եկել Հայաստանից` տնտեսական կամ այլ պատճառներվ, թէ՞ դասական սփիւռքին, որը խոշոր տոկոսն է կազմում: Չի կարելի ասել, թէ այս սփիւռքահայերը հանգիստ նստած իրենց կեանքն են վայելում: Այնտեղ են, քանի որ տեղահանուել են: Երկրորդ` ո՞վ ասաց, որ Սփիւռքում կեանքը հանգիստ ու հեշտ է: Ես ապրեցի Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, 1975-ին 18 տարեկան պատանի էի, ես իմ ամբողջ երիտասարդական տարիներն ապրեցի պատերազմի արհաւիրքի մէջ ու մինչ օրս էլ տակաւին Լիբանանի հարցերը չլուծուեցին: Ուրեմն ի՞նչ է սփիւռքեան մեր կեանքը: Սրանով հանդերձ Սփիւռքը ապրում է հայրենիքով, Սփիւռքը միշտ ուզում է հայրենիքի հետ լինել, հայրենիքի կողքին, որովհետեւ հայրենիքի տեսլականն է իրեն ապրեցնում: Հայապահպանումը դիւրին չի Սփիւռքի մէջ, ահագին զոհողութիւն ու աշխատանք է ուզում, որ հայ մնաս: Միեւնոյն ժամանակ Հայաստանը յատկապէս անկախութիւնից ի վեր ներշնչման աղբիւր է Սփիւռքի համար, մարդիկ իրենց ինքնութիւնը գտան, ներշնչման աղբիւր է: Հայաստանը պէտք է զգաստութեան գայ, որովհետեւ միայն ինքը իրենով չի, Սփիւռքում քոյրեր ու եղբայրներ ունի, որոնք իրենով են ապրում ու արմատանում:
Գիտէ՞ք ինչքան հայ երիտասարդներ, որոնք հայերէն գրել-կարդալ էլ չգիտեն, Հայաստանով իրենց ինքնութիւնը գտան: Այս բոլորը անշուշտ պիտի ներմուծենք հայրենիքի մէջ, ինչո՞ւ պիտի դա չանենք, մանաւանդ այս օրերին, երբ հասկացանք, թէ մենք ինչքան պէտք ունենք իրար:
– Դուք խօսեցիք 2018-ից յետոյ նոր իշխանութիւնների օրօք Սփիւռքի եւ Հայրենիքի միջեւ կապի խզման, ջրբաժանի մասին: Ընդդիմութիւնը քննադատում է, որ իշխանութիւնները Սփիւռքի մեր ազգային կառոյցները կազմալուծել են, փորձել են նորերը ստեղծել, ձախողել են, այսինքն, քանդել են այն, ինչ ունէինք ու չկայ դրա փոխարէն նորը: Դուք դրա ականատեսը եղե՞լ էք, իսկապէ՞ս Սփիւռքում նման գործողութիւններ են սկսուել:
– 2018-ի յեղափոխութիւնից յետոյ լաւատեսութեան մթնոլորտ ստեղծուեց, որ այսպէս ասած` կաշառակերութիւնը, փտածութիւնը, ամէն ինչ գնաց, ուրախացանք բոլորս: Բայց 44-օրեայ պատերազմը յուսախաբութեան խոշոր ալիք ստեղծեց ու դա բաւականին պառակտումներ առաջացրեց թէ՛ Հայաստանում, թէ՛ Սփիւռքում: Հիմա Սփիւռքը համախոհ չէ, ոչ էլ Հայաստանը: Ո՞ւր է այն կամուրջը, որը պիտի բերի մեզ իրար կողք, որ նստենք ու խօսենք խնդիրների մասին, այդ կամուրջը հաստատ բացակայում է: Ո՞վ ու ինչպէ՞ս պէտք է մեզ միացնի` մեզ համար մեծ մարտահրաւէր է: Պետութիւնը չպէտք է ընդդիմադիրներին անտեսի, ընդդիմադիրներն էլ պէտք է հասկանան` լաւ, եթէ սա է կառավարութիւնը, որն ուզես թէ չուզես ընտրուած է ժողովրդի կողմից: Կայ աշխարհաքաղաքական մի մեծ խճանկար, մենք մի փոքր միաւոր ենք, որին քաշքշում են աջ ու ձախ: Տարածաշրջանային անցուդարձի մէջ պատրաստուելու լաւագոյն միջոցը ներքին խոհանոցը համադրելն է, որովհետեւ այդ ճանապարհով կարող ես ազդել արտաքին ազդակների վրայ: Բայց այսօր ներքին խոհանոցում տակնուվրայ է, քաոս է` դա լինի Հայաստանի մէջ, թէ Սփիւռքում, որտեղ նոյնպէս տարաձայնութիւններ կան, ամէն գլուխից մի ձայն սկսուեց հելնել ու դա լաւ չի: Պէտք է կամրջուել, ուրիշ ճար չունենք, եթէ կայ` թող մէկն ասի: Ո՞վ պէտք է լինի այդ յայտարարը ստեղծողը, եթէ ոչ մենք: Մի քիչ լայնախոհութիւն է պէտք, ՙես՚-ը մի կողմ դնել է պէտք, ճար չկայ: Այս գագաթնաժողովին շատ մարդ չեկաւ, ես էլ կարող էի չգալ: Բայց ես քաղաքական, կուսակցական գործիչ չեմ, եկել եմ, որ ասեմ` լաւ, ինչպէ՞ս մենք պէտք է փորձենք կամրջուել իրար հետ, փորձենք հասկանալ ու հասկացուել:
Այո՛, մենք հիմա փակուղում ենք, բայց ելք կարող ենք գտնել, որովհետեւ ելք կայ: Նախ, մեր բերդը ներսից ամուր պէտք է պահենք, որ յաջողենք: Յուսախաբութիւն ու հիասթափութիւն ենք ապրում փիւռքեան իրականութեան մէջ, անտարբերութեան ալիքը սկսել է մեծանալ, մարդիկ ասում են` եթէ սա էր, որին տարիներով աշխատեցինք ու փայփայեցինք, պահեցինք, փակենք դուռը եւ վերջ, պէտք չի մեզ: Բայց Աստուածաշնչում ասւում է` Աստուած մեզ երկչոտութեան հոգի չի տուել, այլª սիրոյ, զօրութեան եւ զգաստութեան: Պատմութիւնը վկայ է, որ մենք սա ունենք, մենք տկար ժողովուրդ չենք, յոյսին կառչած ժողովուրդ ենք ու այդ յոյսը մեզ պիտի միաւորի` ունենալու մեր եռամիասնութիւնը:
Զրուցեցª
ՀՌԻՓՍԻՄԷ ՃԷՊԷՃԵԱՆ
ՙԱռաւօտ՚ օրաթերթ
05.11.2022