ԱՆՀԵՏԱՑՈՂ ԱՐՀԵՍՏՆԵՐ

ՙԱրարատ՚ օրաթերթը ՙԱնհետացող Արհեստներ՚ յօդուածաշարքով պիտի անդրադառնայ հայկական աւանդական, անհետացող կամ պարզապէս հետաքրքրական ու եզակի արհեստներու եւ այն մարդոց, որոնց ջանքերով կը պահպանուին անոնք:

 

ՙՀԱԶԱՐ ԹՈՆԻՐ ԱԼ ՍԱՐՔԵՄ, ՄԷԿԸ ՄԻՒՍԻՆ ՆՄԱՆ Չ՛ԸԼԼԱՐ՚

Արմաւիրի մարզի Բամբակաշատ գիւղին մէչ բոլորը կը ճանչնան թոնրագործ վարպետ Խաչատրեանները: Թոնրագործութեամբ այժմ կը զբաղի վարպետ Հայկը, որ արհեստի հմտութիւնները ժառանգած է հօրմէ: Չնայած հիմա պատուերները քիչ են, բայց վարպետը վստահ է, որ իր գործը անհրաժեշտ է, ու օր մը մարդիկ դարձեալ պիտի հասկնան թոնիր ունենալու կարեւորութիւնը:

 

Մեր տան մէջ թոնիրը ես սարքած եմ` 1972 թուականին: Տասը տարեկանէն սկսած եմ հետաքրքրուիլ թոնրագործութեամբ, երբ հայրս կը զբաղէր այս գործով: Ան թոնրագործութեամբ զբաղած է 1960-ականներուն: Որպէս հօրս օգնական շփուած եմ կաւի հետ: Վարպետ Վարդանը` հայրս, շատ աւելի մեծ հռչակ ունի, քան ես: Անոր դրած թոնիրները մինչեւ հիմա կան` 50-60 տարուան թոնիրներ: 1974 թուականէն, երբ աւարտեցի հիմնարկը, սկսայ զբաղիլ նաեւ այս աշխատանքով: Մասնագիտութեամբ անասնաբոյժ եմ, իսկ սա յաւելեալ գործ էր: Այն, ինչ հայրս ըրած է, նոյնը ես կը շարունա,կեմ, միայն թոնիրի շուրթերը նկարազարդելով գծիկ մը պակաս կը դնեմ, որ տարբերի. նախշեր են` սար ու ձոր ու մէջը գծիկներ:

Երբ թոնիր կը սարքուէր օճախին մէջ, այդ օճախը, այդ տունը կարծես կը կնքուէր: Կարծես տուեալ տան մէչ երեխայ ծնած էր: Ամբողջ ընտանիքին համար բարիք կը ստեղծէր, եւ այս մեծ ուրախութիւն էր այդ ընտանիքի անդամներուն համար: Յատկապէս տարեցները կ՛երգէին, կ՛ուրախանային, կատակնէր կ՛ըսէին, մասալաներ: Կը բերէին տարբեր տեսակի քաղցրաւենիքներ, կը նշէին: Շատ տեղերու մէջ դրամ կը դնէին թոնիրին տակ: Հինէն եկած աւանդոյթներ կան, բայց այսօրուան սերունդը կարծես անոնց նշանակութիւն չի տար:

 

Նախկինումապէս թոնրագործութեամբ զբաղած են մեր մեծ մայրիկները, ոչ թէ մեծ հայրիկները: Սա այնպիսի գործ չէ, որ մտածես` աղջիկը չի կրնար ընել: Թոնիր պատրաստելը եղած է կանացի գործ: Ամէն գիւղին մէջ մեծ մայր մը եղած է` հռչակուած, անունով, այդ տատիկը թոնրագործը եղած է: Եթէ ես այսօր մէկ թոնիրը կը պատրաստեմ 6-8 ժամուան մէջ` պատրաստման նոր եղանակներով, այն ժամանակ մարդիկ օրը 10-15 սմ կրցած են շարել: Մեծ մայրերը եկած են, երգած, պարած, կերած-խմած, բամբասանք ըրած են կամ լաւ-լաւ բաներ խօսած են: 10-15 օրուան ընթացքին այդ մեծ մայրիկը կրած է թոնիր սարքել:

 

Այդ տեսակ մասնագիտութիւն չէ, որ թելով, հարթաչափով կամ ինչ-ինչ գործիքներով կատարուի. Աչքի, տեսողութեան հետ կապուած գործ է: Ահագին հետաքրքրական մասնագիտութիւն է, շատ հետաքրքրական: Ամէն մարդ չէ, որ այս գործին համար ծնած է, որ կարենայ այդ ընել, բայց մարդ ալ կայ, որ անով զբաղած ալ չըլլայ, սուր աչք ունենայ, հասկացողութիւնը տեղը ըլլայ, հաստատ կ՛ընէ: Պիտի մեծ փորձ ունենաս, որ կարենաս ցեխը նոյն օրը բարձրացնես վերեւ: Կը պատահի, որ թոնիր կը դնեմ, տան հիւրերը, որ հաւաքուած կը նային, կ՛ըսեն` վայ վարպետ, ինչպէ՞ս պիտի վերջացնես մէկ օրուան մէջ, շուրթերը ինչպէ՞ս պիտի զարդարես, ի՞նչ պիտի նկարես վրան, կ՛ըսեմ` կ՛ըլլայ, ամէն ինչ էլ կ՛ըլլայ, ինչ կ’ուզէք, այն ալ կը նկարեմ, չէ` ես իմ ձեւս ունիմ շուրթերը գեղեցկացնելու: Անպայման կը նշեմ, թէ որ օրը սարքուած է` ամիս, ամսաթիւ, տարեթիւ: Յաճախակի կը գրեմ` ՙես իմ Մասիս սա՛րն եմ սիրում՚ ու Մասիս սար կը նկարեմ:

Թոնիրի պատրաստման հիմնական հումքը կաւն է եւ աւազը: Կախուած է անկէ, թէ ինչքան կաւը յագեցած է աւազահումքով, աւազաշերտով: Եթէ կը զգաս, որ աւազը բաւարար է, պէտք չէ որեւէ բան աւելցնել: Օրինակ` մեր` Արարատեան դաշտավայրի կաւին անպայման պէտք է աւազ խառնուի` եօթը դոյլ կաւ, մէկ դոյլ աւազ: Ընդամէնը կ՛օգտագործուի 21 դոյլ  կաւ, 3 դոյլ աւազ: Կաւը աւազի հետ կը շաղախուի, կը թրջուի, կը ձգուի մօտ երեք-չորս օրէն մինչեւ մէկ շաբաթ: Ինչքան երկար մնայ, այնքան որակը կը բարձրանայ: Կաւի հետ հիմնականին մէջ կարելի է աշխատիլ գարնան եւ աշնան, բայց չի խանգարեր նաեւ ամրան: Ամրան համար ալ պայմաններ կը ստեղծենք, որ չճաթի` կը ծածկենք թոնիրը. որ բաց կ՛ըլլայ, շատ արագ կը չորնայ ու կը սկսի ճաթիլ:

 

Շատ հետաքրքրական է տրորելու գործընթացը: Մենք ընդհանրապէս տրորած ենք ոտքով, մեխանիկական որեւէ միջոց չենք օգտագործած: Շատ-շատ տեղեր մեխանիկօրէն կատարած են, ինչ-որ բաներ յօրինած են, սարքած են, անով տրորած են: Ոտքով տրորելու տարբեր ձեւեր կան, ես հիմնականին մէջ կը կիրառեմ սանրանման տրորելու ձեւ

ը` ոտքերդ իրար կողք-կողքի պիտի խփես, յետոյ մէջտեղէն իջեցնես` հրման եղանակով: Անընդհատ, քանի մը անգամ պէտք է հաւաքես իրար վրայ, այնքան որ դառնայ միասեռ զանգուած. որեւէ գնդիկ պիտի չըլլայ:

 

Յետոյ կաւը աւանդական ձեւով կը տեղափոխենք այն տուն, ուր պիտի պատրաստուի թոնիրը: Տանտէրը արդէն գիտէ պայմանները, նախօրօք կը պայմանաւորուինք: Մէկ անգամ իրենք պիտի թարմացնեն այդ կաւը, տրորեն, ապա ստանան քառակուսի գունդեր` պանիրի գլուխներու պէս: Այդ գունդերը մետաղալարով կը կտրենք` մէկ գունդը երեք-չորս մասի բաժնելով: Կը դառնայ 12-14 կտորնոց զանգուած: Կանայք, տղաները կը նստին յատուկ սեղաններու շուրջ, կը սկսին պլուլել: Այս եղանակով կաւը երշիկանման տեսքի կը բերենք, որ կը կոչուին լոլեր, ու կը շարենք թոնիրի փոսին շուրջը: Թոնիրին տակը նախօրօք պատրաստած կ՛ըլլամ աղիւսով, որ աւելի ջերմակայուն է, որմէ յետոյ օդանցքի խողովակը կը դնեմ, որ հետագային օդը բաւարարէ. առանց անոր անհնար է թոնիրը վառել: Ես կը մտնեմ ներսը ու կը սկսիմ շարելը այդ լոլերու միջոցով:

 

Կը շարուի ե՛ւ ներսէ, ե՛ւ դուրսէն, հարթեցման հոլովոյթ կը կատարուի: Դուրսէն այդքան կարեւոր չէ, ներսէն է կարեւորը, որ հարթ ըլլայ: Այդպէս կը բարձրանամ վերեւ` 1 մեթր 30 սմ, 1 մեթր 20 սմ: Ամէն թոնիր իւրայատուկ ձեւով ինքը իր տեսքով կը պատրաստուի` կախուած խորութենէն, լայնութենէն, տանտիրոջ պահանջէն: Ամէն թոնիր իր տեսքը կը ստանայ. որ հազար հատ ալ թոնիր սարքեմ, մէկը միւսին նման չէ, որովհետեւ ձեռքի գործ է:

 

Թոնիրը անպայման կը ծածկուի բամպակեայ շորերով: Այն իրաւունք չունի շատ արագ չորնալու. պիտի ծածկենք, որ դանդաղօրէն խոնաւութիւնը դուրս տայ, որպէսզի ճաթռտուքներ չառաջանան: Անկէ 40 օր յետոյ, թերեւս 10 օր աւելի կամ պակաս, այն արդէն չոր է:

 

Եթէ կը տեսնեմ, որ թոնիրը չոր է, կը սկսիմ թրծման հոլովոյթը: Թրծումը կը կատարուի աթարով` տաւարի գոմաղբով: Երկու ցան կը վառեմ, կը նետեմ, ու կը սկսինք լեցնել մէջը: Կը սկսի ինքն իրենով դանդաղ այրիլ« եթէ շատ արագ այրի, կը ճաթի: Այն աստիճանի կաւէն պատերը կը կարմրին` կարծես երկաթը շիկացած ըլլայ: Մինչեւ յաջորդ օրը առաւօտ դանդաղ կը վառիը: Եթէ արագ սառեցաւ, նոյնպէս կը ճաթի: Պիտի թողես ինքը սառի` 2-3 օրուայ ընթացքին, որմէ յետոյ է որ տանտէրը կրնայ բացենալ, մէջի եղած մոխիրը հանել ու արդէն հացը թխել:

 

Թոնրագործութեամբ կը զբաղին ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ ամբողջ աշխարհի մէջ: Շատ ազգերու մէջ սա աւանդական օճախ եղած է, ամէն ազգ նպատակի մը համար օգտագործած է: Բայց իմ սարքածը լրիւ այլ բնոյթի է` ունի գոգաւորութիւն, որ շատ բարենպաստ է ջերմութիւնը երկար պահելու եւ պատերը տաքցնալու համար: Մեր մօտ ալ` լեռնային շրջաններու մէջ, փոքրիկ կը սարքեն` 80-90 սմ բարձրութեամբ, բայց Արարատեան հա

րթավայրին մէջ ահագին խոր են թոնիրները. անոր մէջ ալ իմաստ կայ` ինչքան խոր, այնքան ջերմակայուն, հինգ հացի փոխարէն վեց հաց կը տեղաւորուի թոնիրին մէջ:

 

80-ական թուականներուն պատուէրներ շատ կային, գործի մեծ պահանջ կար: Գարունը նոր սկսած մինչեւ ուշ աշուն այս գործը կը կատարուէր, հիմա, կարելի է ըսե, շատ քիչ է, սպառած է` 2-4 պատուէր` ամբողջ տարուան կտրուածքով: Հիմնականին մէջ կը պատուիրեն գիւղացիները: Այս տարի երկու պատուէր եղած է կողքի գիւղէն: Ուրախացայ, որ գիւղացի մարդը եկած, թոնիր կ՛ուզէ` հին աւանդական եղանակով, որ իրենք կրնան տրորել, պլուլել, կողքս նստին, օգնեն: Ես պայմանները նախօրօք կը դնեմ, որ չըսեն` ինչու այսպէս եղաւ: Նաեւ ուրախացուց, որ ըսաւ` հայրդ մեզ համար թոնիր սարքած է վաթսունքանի թուականին, մենք գիտենք, որ դուն ալ նոյն ձեւով կը սարքես, անոր համար եկած ենք:

Բայց վերջերս պատուիրատուները աւելի շատ ոչ թէ գիւղացիներն են, այլ` ճաշարանատէրերը: Նորաձեւ բան դարձած է, անոնք կը սարքեն, որ յաճախորդներ շատ ունենան:

 

Կազի թխած հացը պիտի չունենայ մեր կաւի, արքատի վառած համը, որ հացին կը փոխանցուի: Այսօր մարդիկ կրնայ ըլլալ անցած են թխման այլ եղանակներուն, բայց պիտի գայ ժամանակ, պիտի հասկնան, որ պէտք է հին աւանդական մեթոտները օգտագործել, որ մեզի փոխանցուած են մեր պապերէն: Այսօր, ճիշդ է, շահոյթը մեծ է, մարդիկ չեն հասկնար, բայց վաղը միւս օրը այդ իրենց կեանքէն դուրս պիտի գայ:

 

Ուր թոնիր կը դնեմ, այդ տան երիտասարդներուն կ՛ըսեմ` երեխե՛ք ջան, ուշադիր նայեցէք, սորվեցէք, ձեզի պէտք կ՛ըլլայ: Ամբողջ Հայաստանի մէջ 3-4 մարդ գիտեմ, որ կը զբաղին թոնրագործութեամբ, որմէ մէկը մեր ընտանիքն է: Կ’ուզէի, որ մեր երիտասարդները այս գործով զբաղին. չէ՞ որ սա մեր պապական արհեստն է կամ, ինչու չէ, արուեստը:

Երէկ հետաքրքրական բան ըրած եմ: Սարքած եմ չարխ` կաւագործութեան համար, որ կուժ ու գուլայ կը սարքեն: Թոռնիկներս այստեղ են` Հայկն ու Կարինէն: Երէկ առաջին անգամ ըլլալով իմ ցուցումներով թոռնիկներս իրենց առաջին կաւէ աշխատանքներն ըրած են: Ես կը զգամ, որ մէկ թոռնիկս պիտի դառնայ վարպետ: Այդ մեր ծիներով կու գայ, մեծ հօրս մեծ հայրն ալ արհեստաւոր եղած է` պատշար, քարտաշ: Այն, ինչ որ բնազդներով կու գայ, անկէ ուզես-չուզես, չես փախչիր, մէկ է` մէկը պիտի ընդօրինակէ:

Ես երեխաներուն մէջ կը սերմանե, որ կաւը սիրեն, կաւի հետ աշխատին: Բան մը որոշած եմ ընել` անապահով ընտանիքի երեխաները, որոնք գումար չունին վճարելու, թող գան, անվճար սորվեցնեմ արհեստը: Թէ՛ իրենց համար հացի խնդիր կը լուծուի, թէ՛ ալ ազգային արժէք է, կը պահպանուի:

 

www.mediamax.am

(2017)

 

1) Վարպետ Հայկը

3) Վարպետին պատրաստած. դեռ չչորացած թոնիր

4) Վարպետին տան բակը` կաւէ իրերով

5) Վարպետ Հայկին պատրաստած չարխը