«Տէր, պաշտպանիր իմ բարեկամներից,
թշնամիներից կը պաշտպանուեմ ինքս»:
Հին ասոյթ
Բազում են երկրները ի սփիւռս աշխարհի, որոնք դիմակայում են իրենց գոյատեւման եւ զարգացման խնդիրների առջեւ ծառացած մեծ ու փոքր, բարդ ու խճճուած, արտաքին թէ ներքին անհատնում մարտահրաւէրներ, որոնց շարքին է նաեւ մեր սիրելի՝ ընդամէնը մօտ 30.000 քմ² տարածքով ՀՀ-ը: Դարերի ընթացքին հայ մտաւորական դասակարգի երազանքն է եղել վերականգնել, իմա՛ վերաստեղծել մոնղոլ-թաթարական արշաւանքների հետեւանքով կորցրած մեր պետականութիւնը, որ ի վերջոյ կայացաւ 1918-ի Մայիս 28-ին, բոլորին յայտնի դժուար, դժոխային պայմաններում, որ տեւեց ընդամէնը մօտ երկու տարի, երբ հաստատուեցին համայնավար կարգերը՝ մնալով եօթը տասնամեակ, իսկ 1991-ին այդ համակարգի փլուզումն էր, որ առիթ եղաւ համազգային միաձայն հռչակագրով օրինականացնել Հայաստանի Հանրապետութիւնը (ՀՀ) «Ազատ, անկախ» նշանաբանով([1]): Նպատակս պատմական երեւոյթները յիշեցնել կամ վերծանել չէ, այլ հասկանալ, թէ ինչո՞ւ երբ կարողացանք տնտեսական ոչ-բարենպաստ, բայց հասարակութեան միաձոյլ եւ համերաշխ պայմաններում ինքնութիւն ձեռք բերել եւ մինչեւ իսկ Արցախը ազատագրել՝ չունեցանք բաւարար իմաստութիւն, խելամտութիւն եւ քաղաքական հասունութիւն կերտելու պետականութեան զուտ հայկական տեսակ՝ մեր պահանջներին ու նպատակներին համահունչ, թէպետ բոլոր անհրաժեշտ տարրերը առկայ էին: Ողբալի է, բայց փաստ՝ բերկրանքի օրերը կարճ տեւեցին, որոնց փոխարինեց հինգերորդ շարասիւնը մեր հայրենակիցների մասնակցութեամբ:
Անհրաժեշտ չէ անդրադառնալ երկրի տնտեսութեան բոլոր բնագաւառներում,— ներառեալ պաշտպանութիւնը եւ երեք տասնամեակ տիրող անսանձ համատարած թալանը,—
[1]Նշանաբանը իւրաքանչիւր ազգի կամ ժողովրդի տարիների ընթացքին երազած գաղափարների խտացուած արտայայտութիւնն է, նաեւ ապագայի առաջընթացը. որպէս օրինակ նշենք ֆրանսիական «Ազատութիւն, եղբայրութիւն, հաւասարութիւն», ամերիկեան՝ «Մենք սիրում ենք Աստծուն» կամ պրազիլական՝ «Կարգ եւ առաջադիմութիւն» եւ այլ նշանաբանները:
սակաւապետ միլիառատէրերի ծագմանն ու բազմացմանը: Տեղին է նշել օրերս մամուլում տեղ գտած մի նմուշ՝ պետական եկամուտ-ների նախկին տնօրէնի դրուագը. ԱՄՆ իշխանութիւնները, մերոնց պահանջով, բռնագրաւել են նրա Լոս Անճելեսում ձեռք բերած ապօրինի, աւելի քան 35 միլիոն տոլար արժողութեամբ առանձնատունը 2800 մ² մակերեսով, այն դէպքում երբ իր հայրենակիցների թոշակի նպաստը հարիւր տոլարի չի հասնում: Առկայ են անյագ որկրամոլութիւնը եւ չափի զգացումի բացակայութիւնը: Ստոյգ տեղեկութիւն չկայ, բայց ակնյայտ է, որ նախկին բարձր պաշտօնեաների մեծամասնութիւնը փախուստի մէջ է եւ այլեւս չի բնակւում ՀՀ տարածքում: Գիտակցելով իրենց գործած չարիքի կարեւորութիւնը եւ ծաւալը յօժարակամ դարձել են վտարանդի՝ խուսափելու արդարադատութիւնից:
Տասնամեակներ ի վեր դէմ-դիմաց ենք մի այլ համազգային չարիքի՝ հայոց լեզուի «Նահանջ առանց երգի»-ն (Շ․ Շահնուր), որ համատարած բնոյթի է, մանաւանդ մայր երկրում: Այն դարձել է գաւառական եւ տիրակալ, գրաւոր ու բանաւոր պաշտօնական, խօսակցական, թէ՛ քաղաքական ելոյթներում, զանց չառնելով մամուլն ու հեռատեսիլը: Աւա՜ղ խոր կսկիծով պիտի նշեմ, որ այդ բնագաւառում իր յատուկ դերն ու ներդրումն ունի նաեւ մեր յարգարժան վարչապետը, որ անուշադիր կամ զայրոյթի վիճակում լինելով երբեմն սայթաքում, վրիպում է՝ անցնելով ա-յախօսութեան: Այդպիսին էր իր խօսելաձեւը՝ օրերս իր աշխատասենեակում Արտաշատի աշակերտներին հիւրընկալելու ընթացքին, որ անշուշտ հետքեր կը թողնի եւ պատճառ ու առիթ կը դառնայ միւսների համար աւելի զարգացնել այդ չարիքը:
Այսու առանց ոխակալութեան եւ խոհեմութեամբ յորդորում եմ պարոն վարչապետին աւելի զգոյշ լինել եւ նոյնիսկ իր շրջապատից եւս պահանջել հայերէնի անաղարտութեան անհրաժեշտութիւնը եւ կարեւոր դիրքը՝ յիշեցնելով, որ իր գործածած ատեստաւորում էսկալացիա, միգրացիա, լիցենզիա բառերը բազմաթիւ այլոց հետ՝ երեւանեան բառարանի անբաժանելի մաս են դարձել, որոնք ոչ մէկ աղերս ունեն հոյակապ դասական հայերէնի հետ եւ տեղին է յիշել Պայրոնի գնահատականը՝ «Աստծոյ հետ խօսելու միակ լեզուն հայերէնն է»:
Զգօն լինելը եւ ապագան տեսնելը աւելորդութիւն չէ եւ տեղին եմ համարում վերոնշեալ յորդորին յաւելել նաեւ, որ ժամանակն է հեծանիւ քշելու բարիքների, փողոցի մայթերի կամ մանկապարտէզի շինութեան հարցերով մտահոգուելու հետ մէկտեղ, պետական մակարդակով Կրթութեան նախարարութեան եւ լեզուի պահպանման կոմիտէի նախաձեռնութեամբ գործի դրուի «մէկ ազգ, մէկ գրելաձեւ» ունենալու անհրաժեշտ սկզբունքը, որ անշրջելի միջոց կարող է դառնալ իրարից անջատուած սփիւռքը հայրենիքի հետ միաձուլելու գործընթացին:
Բազում այլ չարիքների հետ, որ իշխանութեան եւ հասարակութեան հետ անմիջական առնչուած են, երթեւեկութեան հետ կապուած աղէտների եւ զոհերի խնդիրներն են, որ կարելի է ինքնասպանութիւն որակել: Այն անյապաղ լուծման կարիք ունի:
ՀՀ տարածքում, ըստ ոստիկանութեան տուեալների, վերջին հնգամեակին տեղի է ունեցել 2460 բախում-վթար, որից զոհուել են 1938 եւ վիրաւորուել մօտ 35.000 հոգի, իսկ այս տարուան վեց ամսուայ ընթացքին գրանցուել է 2330 վթար՝ 182 մահով: Ի՞նչ է այս, եթէ ոչ նախճիր (hécatombe) գործուած մեր իսկ միջոցներով՝ հիմնականում վարորդների տխմար վարքով եւ մասամբ իշխանութիւնների ոչ-բաւարար հսկողութեան հետեւանքով եւ այլ պատճառներով:
Աներկբայ է, որ այս աղէտի հիմնական պատճառը վարորդների կողմից երթեւեկութեան կանոնների խախտումն է, քանզի մեծ ի մասամբ վարորդական իրաւունք ձեռք է բերւում կաշառք վճարելով՝ առանց կանոններին ծանօթանալու. հետեւանքը պարզ է: Կայ նաեւ մեքենաների անսարքութեան հանգամանքը, երբ նրանց վիճակը անբաւարար է պահանջի համեմատ, որին կարելի է աւելացնել նաեւ ճանապարհների անմխիթար վիճակը եւ անբաւարար մակերեսը եղած մեքենաների քանակի համեմատ, եւ բազում այլ հանգամանքներ, զանց չառնելով հեռախօսի եւ թմրամիջոցների առկայութիւնը, նաեւ Հրազդան գետի վրայով մի քանի կամրջի կառուցումը, անհերքելի է որ կը բեռնաթափի քաղաքի կեդրոնական մասի երթեւեկութիւնը, որ վթարների պատճառներից է: Կարծում եմ շատ բան կայ անելիք այդ բոլորը չէզոքացնելու համար:
ՀՀ «Ազատ, անկախ» նշանաբանը իր արժէքին համեմատ պահպանելու համար բաւարար չէ մի դաշնակիցը միւսով փոխարինել: Դա բարդ, շատ բարդ գործընթաց է՝ կապուած դիւանագիտական նուրբ աճպարարութիւնների հետ եւ հէնց էնպէս չի լինում:
Մամուլի տարբեր տեսակներ անդրադառնում են հայ դիւանագիտութեան երերումներին, որ անընդհատ նոր դռներ են թակում, իրենց միջազգային յարաբերութիւնները այլազանելու նպատակով, որ բնական է, քանի որ դժգոհ են ռուսական կողմի ջերմ կապերից Ալիեւի հետ՝ ի վնաս մեզ, բայց ռուս քաղաքական գործիչներ ամէն առիթով յիշեցնում են հայ-ռուսական դարաւոր բարեկամութեան մասին, որ սկիզբ առաւ ռուս-պարսկական պատերազմի աւարտին 1829-ի Պիշքեքի դաշինքով, երբ Հարաւային Կովկասը դարձաւ ռուսական տարածք իր բազմալեզու բնակչութեամբ:
Մէկ բան կարելի է յիշեցնել մեր իշխանաւորներին եւ քաղաքական գործիչներին, որ Արեւմուտքի համար ՀՀ որեւէ արժէք չունի, բացի այնտեղից ռուսներին դուրս վռնտելու դրուագը, որի գերագոյն նպատակն է Իրանի դէմ ոտք դնելու տեղ ապահովեն Իսրայէլի համար, իսկ հայ Պաշտպանութեան նախարարութեան կազմում ամերիկացի մասնագէտի (լրտեսի) ներգրաւումը երբեք մեր օգուտին չի կարող ծառայել: Բաւական է տեսնել, թէ ի՞նչ կատարուեց մեր դրացի Վրաստանում:
Իմ՝ վարչապետին ուղղուած վերոնշեալ յորդորին պիտի դարձեալ յաւելեմ Սայաթ Նովայի բառերով միտքը՝ «Արդար դատի, չէ որ թագաւոր ե՛ս դու», ինչպէս նաեւ միայն զգոյշ քայլեր ձեռնարկել, քանի որ միջազգային մթնոլորտում ամէն փայլուն իր ոսկի չէ, թէեւ նրանք բազմաթիւ են:
Չմոռանանք, որ ոչ ազատ ենք, ոչ անկախ:
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
