Հայկազեան հայագիտական հանդէսի 42-րդ հատորի երկրորդ գիրքով, խմբագրութիւնս նախաձեռնեց նոր աւանդոյթի մը, որով Հանդէսի իւրաքանչիւր հատորի երկրորդ գիրք սկսի հայագիտութիւնը շահագրգռող այժմէական նիւթի մը շուրջ հայագիտութեան վաստակաւոր մշակներու ուղղուած հարց-պատասխաններով: Ստորեւ կը ներկայացնենք դոկտորներ Վարդան Մատթէոսեանի, Կարէն Մաթեւոսեանի եւ Աշոտ Մելքոնեանի տեսակէտերըª հայագիտութեան ուսմունքին մասին – Խ.:
Դոկտոր Վարդան Մատթէոսեանի պատասխաները.-
1) Ի՞նչպիսի սահմանում պիտի փափաքէիք որ հայագիտութիւնը ունենայ ԻԱ. դարուն£
Պիտի փափաքէի, որ հայագիտութիւնը իբրեւ մեկնակէտ ընդունի Գարեգին Եպս. Սարգիսեանի (հետագայինª Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. եւ Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա. կաթողիկոս) 1966-ին բանաձեւած սահմանումը.
Հայագիտութիւնը գիտական ուսմանց այն ամբողջութիւնն է, որուն նպատակն է կարելի յստակութեամբ, ճշգրտութեամբ եւ ամբողջականութեամբ մարդկային գիտութեան լոյսին տակ բերել հայ ժողովուրդի անցեալի կեանքը իր բոլոր երեսներուն եւ երեւոյթներուն մէջª նախապատմական ժամանակներէն մինչեւ մեր արդի կեանքը£
Վերջին երկու-երեք տասնամեակներուն, հայագիտութիւնը ապրած է բնաշրջում մը£ Աւանդական կալուածներուն կողքին, որոնք շարունակած են իրենց ծանրակշիռ նպաստը բերել անոր զարգացման, արդիական կեանքի հետ կապուած գիտութիւնները սկսած են նկատառելի դեր մը ունենալ£ Բայց շփոթ մը գոյութիւն ունի, թէ ի՞նչ կը ներառէ հայագիտութիւնը£ Այսպէս, օրինակ, եթէ ֆրանսահայ համայնքի 1930-ականներու տնտեսական վիճակի ուսումնասիրութիւնը մաս կը կազմէ Սփիւռքի պատմութեան եւ հետեւաբար հայագիտական արժէք ունի, վստահ չեմ, թէ Խորհրդային Հայաստանի 1960-ականներու երիտասարդութեան արդիականացման միտումներուն վերլուծումը հայագիտութեան մաս կը կազմէ£
2) Ի՞նչպէս կը բնորոշէք հայագիտութեան գործնական դերակատարութիւնը, կամ ի՞նչ նպատակներ պէտք է հետապնդէ հայագիտութիւնը£
Հայագիտութեան դերակատարութիւնը պէտք է կեդրոնանայ հեռաւոր ու մօտաւոր անցեալը մեր օրերուն բերելու եւ ըստ կարելւոյն ներկային հետ կամրջելու գործին մէջ£ Ասիկա կ՛ենթադրէ այդ անցեալի պեղումը եւ անաչառ մեկնաբանութիւնը, որ պէտք է հիմնուած ըլլայ առարկայական հիմքերու եւ ո՛չ թէ շահախնդրական, փառաբանական կամ գաղափարա-քաղաքական մեկնակէտերու վրայ£
3) Ի՞նչպէս կը բնութագրէք հայագիտութեան մերօրեայ մարտահրաւէրները (մեթոտ, արխիւ, բազմաուսմունքային մօտեցում, գործակցութիւն եւն.)£
Յիշեալ մարտահրաւէրները միշտ գոյութիւն ունեցած են, սակայն ներկայիս ա՛լ աւելի հրատապ դարձած, նկատի ունենալով ընկերային գիտութիւններու յեղաշրջումը£ Այսպէս, մեթոտաբանական հակամարտութիւն մը սկսած է նկատելի դառնալ, ուր մէկ կողմէ հայագիտական նիւթերը կը նկատուին կեդրոնական առարկան, որոնք կը դառնան մեկնակէտըª ինչ-ինչ եզրակացութիւններու յանգելու, իսկ միւս կողմէ անոնք կ’օգտագործուին իբրեւ կողմնակի նիւթª արդէն իբրեւ թէ ապացուցուած իրականութիւններ հիմնաւորելու համար£ Հայութեան հետ կապուած արխիւներու ցրւումը աշխարհի չորս կողմերը, միջազգային թէ ազգային պատկանելիութեամբ, յաճախ նիւթի մը համապարփակ ուսումնասիրութեան խոչընդոտ կը հանդիսանայ, թէեւ վերջին երկու տասնամեակներուն համացանցի տարածումը առիթը տուած է նաեւ, որ արխիւային կարգ մը նիւթեր թուայնացուին եւ ցուցակներ կազմուին ու տրամադրելի դառնան համակարգիչի քանի մը ստեղներու սեղմումով£ Բազմաուսմունքային մօտեցումը կը պահանջէ, անշուշտ, որ մասնագէտները հիմնաւոր կրթութիւն ստանան քանի մը ուսմունքներու մէջ, կամ գոնէ անոնցմէ իւրաքանչիւրի հիմնական մօտեցումներու ծանօթ ըլլան, պակաս մը, որ յաճախ նկատելի է£
4) Անհրաժե՞շտ է հայագիտական կեդրոններու գործակցութիւնը, ինչու՞£
Հարցումը միայն մէկ պատասխան կրնայ ունենալ. այո՛£ Իսկ պատճառը պարզ է. հայագիտական կեդրոն մը չի գոյանար ու չի զարգանար դատարկութեան մէջ, այլ մաս կը կազմէ նմանօրինակ կեդրոններու շղթայի մը, որուն մէջ ան կրնայ իր փորձառութեան բաժնեկից դարձնել եւ ուրիշներու փորձառութենէն օգտուիլ, ինչպէս եւ հասարակաց հարցերու առնչութեամբ միասնական կեցուածք որդեգրել£
Փրոֆեսոր Կարէն Մաթեւոսեանի պատասխանները.-
1) Ի՞նչպիսի սահմանում պիտի փափաքէիք որ հայագիտութիւնը ունենայ ԻԱ. դարուն:
Հայագիտութիւնըª դասական իմաստով, հայ միջնադարեան պատմութեան, բանասիրութեան եւ մշակոյթի ուսումնասիրութիւնն է£ Սակայն ԻԱ. դարում մի կողմից տեղեկատուական եւ գիտատեխնիկական դաշտի եւ հնարաւորութիւնների աննախադէպ ընդլայնումը, եւ միւս կողմից հասարակական եւ հումանիտար գիտութիւնների զարգացումը եւ դրանց դերի մեծացումը թելադրում են ժամանագրական ընդգրկման մեծացում եւ հետազօտական թեմաների ու նիւթերի ընդլայնում£ Ըստ այդմ, կարող ենք հետեւեալ նոր կարճ ձեւակերպումն առաջարկել. հայագիտութիւնը հայոց պատմութեան, հայոց լեզուի եւ բանասիրութեան, ազգագրութեան եւ մշակոյթի բոլոր ճիւղերի ուսումնասիրութիւնն ու հանրահռչակումն է£
2) Ի՞նչպէս կը բնորոշէք հայագիտութեան գործնական դերակատարութիւնը, կամ ի՞նչ նպատակներ պէտք է հետապնդէ հայագիտութիւնը:
Հայագիտութիւնն առաջին հերթին գիտական նպատակներ է հետապնդում, բայց նրա արդիւնքները կարող են ծառայել նաեւ կրթական, ուսումնական, լայն առումովª մշակութային եւ անգամ հասարակական-քաղաքական նպատակների£
Հայագիտութեան տրամադրած տուեալները կարող են օգտագործուել Հայաստանի սահմաներից դուրս գտնուող հայկական մշակութային ժառանգութեան (յուշարձաններ եւ այլ նիւթեր) պատկանելութեան հաստատման եւ պահպանութեան գործի կազմակերպման համար£
Հայագիտութեան գործնական, կիրառական արդիւնք կարող է լինել, օրինակ, արդէն յայտնի կամ նորայայտ նիւթերի հիման վրայ տարբեր բնոյթի թանգարանների հիմնումը, զբօսաշրջային ոլորտի համար նոր երթուղիների եւ ծրագրերի մշակումը եւն.£
3) Ի՞նչպէս կը բնութագրէք հայագիտութեան մերօրեայ մարտահրաւէրները (մեթոտ, արխիւ, բազմաուսմունքային մօտեցում, գործակցութիւն եւն.):
Հայագիտութեան արդի մարտահրաւէրները տարբեր կարգի են£ Առաւել մտահոգիչը հումանիտար գիտութեան քաղաքականացման հետեւանքով այժմ Հայաստանի հարեւան որոշ երկրների կողմից իրականացուող ագրեսիւ գործունէութիւնն է, որի նպատակը պատմական եւ մշակութային իրողութիւնների կեղծումն ու հայկական ժառանգութեան ապօրինի սեփականումն է£ Հայագիտութեան դերն այս պարագայում գիտական չափանիշերի անխախտ պահպանութեամբ համապատասխան ուսումնասիրութիւնների, հրատարակութիւնների, տեղեկատուական տարբեր հարթակների միջոցով ճշմարիտ պատմութեան եւ հայկական մշակութային ժառանգութեան ներկայացումն ու հանրահռչակումն է, ինչպէս նաեւ որոշ օտար կենտրոններից տարածուող կեղծ գիտական պնդումների բացայայտումը£
Հայագիտութեան զարգացման տեսանկիւնից, գործնական մարտահրաւէր կարելի է համարել նաեւ թոյլ կապերն ու սահմանափակ համագործակցութիւնը հայագիտական հաստատութիւնների միջեւ, անհրաժեշտ աղբիւրագիտական եւ տեղեկատուական շտեմարանների, թուայնացուած նիւթերը (ձեռագրեր, արխիւային նիւթեր, մասնագիտական գրականութիւն) սակաւութիւնը, եղածների նկատմամբ հասանելիութեան դժուարութիւնները եւն.£ Այս հարցերի կարգաւորման համար անհրաժեշտ են համապատասխան նախաձեռնութիւններ եւ գործի բանիմաց կազմակերպում, միաժամանակ շատ կարեւոր է նաեւ հայագիտական հետազօտութիւնների եւ ընդհանրապես այս ամբողջ ոլորտի նիւթական եւ տեխնիկական պատշաճ ապահովումը, որի առկայութեան դէպքում միայն հնարաւոր կը լինի ցանկալի արդիւնքներ ակնկալել£
4) Անհրաժե՞շտ է հայագիտական կեդրոններու գործակցութիւնը, ինչո՞ւ:
Հայագիտական հաստատութիւնների եւ կենտրոնների գործակցութիւնը չափազանց կարեւոր խնդիր է, որն այժմ իրականացւում է միայն մասամբ եւ հիմնականում գիտութեան առանձին ճիւղերի շրջանակում£
Գործակցութիւնը, որի կարեւորութիւնն անվիճարկելի է, շատ աւելի արդիւնաւէտ կարող է լինել միմեանց գործունէութեան եւ ծրագրերի մասին իրազեկ լինելու պայմաններում£ Կարծում եմ, օգտակար կը լինէր, եթէ ստեղծուէր Հայաստանի եւ արտերկրի հայագիտական հաստատութիւնների եւ կենտրոնների գործունէութեան, հրատարակութիւնների, հետազօտական թեմաների ու ծրագրերի մասին ընդգրկուն տեղեկատուութիւն պարունակողª մշտապէս թարմացուող, միաժամանակ հայագիտական նիւթերի շտեմարաններ պարունակող կամ դրանց մասին յղումներ ներառող մի հարթակ, թերեւս համացանցի կայք, որի միջոցով հնարաւոր կը լինէր նոր կապեր ստեղծել եւ գործակցութեան արդիւնաւէտ համատեղ ծրագրեր կազմել£
Փրոֆեսոր Աշոտ Մելքոնեանի պատասխանները[1].-
Հայագիտութիւնը հասարակական գիտութիւնների մի համակարգ է, որը զբաղւում է հայոց պատմութեան, հայ բանասիրութեան, հայ ժողովրդի հոգեւոր ու մշակութային ժառանգութեան ուսումնասիրութեամբ£ Այն ներառում է հայ լեզուաբանութիւնը, գրականագիտութիւնը, պատմագիտութիւնըª իր բազմաթիւ ճիւղերով (հնագիտութիւն, ազգագրութիւն, աղբիւրագիտութիւն, պատմագրութիւն, մատենագիտութիւն, վիմագրագիտութիւն, Հայաստանի պատմական աշխարհագրութիւն ու ժողովրդագրութիւն եւն.), հայ իմաստասիրութիւնը, արուեստաբանութիւնը, մշակութաբանութիւնը եւ այլ ոլորտներ:
Հայագիտութիւնը ինչպէս նախկինում, այնպէս էլ մեր օրերում ունի արդիական մեծ նշանակութիւն, մասնաւորապէսª Հայաստանի քաղաքական անկախութեանը, երկրի ինքնիշխնութեանը սպառնացող ներկայ վտանգների ու մարտահրաւէրների պայմաններում£ Հետեւաբար, դժուար է գերագնահատել նրա դերը Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացու ձեւաւորման ու դաստիարակութեան, հայրենի երկրի պաշտպանունակութիւնը բարձրացնելու, համազգային խնդիրներում հայեցակարգային մօտեցումներ բանաձեւելու հարցերում£
Կարծում ենք, որ ներկայ փուլում Արցախի եւ Հայաստանի Հանրապետութեանց նկատմամբ վերջին տարիներին թուրք-ատրպէյճանական տանդեմի թշնամական քաղաքականութեանը դիմակայելու եւ դրան հակադարձելու ուղին զարգացման ազգային մոտել ձեւաւորելու մէջ է, որի հիմքում դրուած են լինելու կրթական ազգային համակարգի զարգացումը, մատաղ սերնդի հայեցի դաստիարակութիւնը: Հայագիտութիւնը պետք է դառնայ պետութեան ազգային քաղաքական հայեցակարգի անբաժան մասը, նպատակաուղղուի Հայաստանի անկախ պետականութեան ամրապնդմանն ու հզօրացմանը, նպաստի հայոց ազգային գաղափարախօսութեան ձեւաւորմանը, հակահարուած տայ օտարների կողմից հայոց պատմութեան նենգափոխումներին£ Նման խնդիրների կենսագործումն այժմէականութիւն է հաղորդում հայագիտութեանը, ճանապարհ հարթում նրա հետագայ զարգացման համար, այն վերածում ազգային անվտանգութեան ապահովման յուժկու ազդակի ու գործօնի:
Հայագիտութիւնն ազգային անվտանգութեան հզօր միջոցի վերածելու համար պահանջւում է լուծել բազմաթիւ հիմնարար եւ կիրառական խնդիրներ£ Առաջին հերթին անհրաժեշտ է, որ այն դառնայ պետական յատուկ հոգածութեան առարկայ. նրա համար ստեղծուեն արդիւնաւէտ գործունէութեան պայմաններ, տրամադրուեն անհրաժեշտ ֆինանսական ու նիւթա-տեխնիկական միջոցներ:
Հայագիտութեան գլխաւոր կենտրոնը Հայաստանն է£ Սակայն դեռ 19-րդ դարից այն վերածուել էր միջազգային գիտութեան£ Ներկայումս եւս Հայաստանի պատմութեան, հայոց լեզուի, հայ մշակոյթի ուսումնասիրութեամբ զբաղւում են աշխարհի շատ երկրների մասնագէտներ: Տարբեր երկրներում գործում են հայագիտական ամպիոններ ու կենտրոններ, որոնց հետ համատեղ աշխատանքը կը նաստի հայ ժողովրդի հարուստ մշակութային ժառանգութեան ուսումնասիրութեանն ու նուաճումների քարոզչութեանը, աշխարհում նրա քաղաքակրթական տեղի ու դերի ընկալմանը:
Հայ ազգային մշակոյթի, պատմութեան, հայերէնագիտութեան, ժամանակակից հայ տնտեսագիտութեան ճիւղերիª մեր երկրի իւրայատկութիւններից բխող խնդիրների ուսումնասիրութիւնը եւ գիտական ընդհանրացումն իրենց բարերար ազդեցութիւնը կ’ունենան Հայաստանի Հանրապետութեան տնտեսական ու հասարակական կեանքի զարգացման վրայ, կը նպաստեն սեփական դիւանագիտական, իրաւագիտական, ընկերային եւ այլ դպրոցների զարգացմանը:
Հայագիտական հիմնարար հետազօտութիւններն ու նուաճումները մեծապէս կը նպաստեն Հայաստանի Հանրապետութեան ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան ճկուն հայեցակարգի մշակմանը, ազգային անվտանգութեան ապահովմանը, կրթական համակարգը բարելաւելու եւ հայրենիքի զարգացած ու նուիրեալ քաղաքացի դաստիարակելու գործին:
Ներկայ փուլում Հայաստանում իրականացւում են բարեփոխումներ կրթութեան ու գիտութեան ոլորտում£ Այդ փոփոխութիւնների իրականացումը պատճառաբանւում է կրթութեան ու գիտութեան ոլորտի մերձեցման անհրաժեշտութեամբ£ Կառավարութեան կողմից շրջանառուող մի նախագծի համաձայն նախատեսւում է հանրապետութիւնում գործող երկու տասնեակից աւելի բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնների թիւը խիստ կրճատել եւ խոշորացուած այդ բուհերի գիտական ներուժը հարստացնել գիտահետազօտական հիմնարկների աշխատակիցներին հաշուին£ Սակայն նման մօտեցումը կարող է յանգեցնել զուտ գիտահետազօտական հիմնարկների եւ ընդհանրապէս ազգային արժէք հանդիսացող ՀՀ Գիտութիւնների Ակադեմիայի լուծարմանը, ինչը կը նշանակի լուրջ հարուած հայոց գիտութեանը£
Մասնագիտական առումով հանրապետութիւնն ունի մեծ ներուժ, սակայն հարկ է նշել, որ եթէ այսօր լուրջ քայլեր չձեռնարկուեն, ապա հայագիտութիւնը չի կարողանայ դուրս գալ ներկայիս ճգնաժամային վիճակից: Կ’ընդհատուի հայագիտական դպրոցի վերարտադրութեան գործընթացը£ Ուստի անհրաժեշտ է առաւելագոյնս նպաստել երիտասարդ կադրերի պատրաստման գործին: Հարկ է լուրջ քայլեր ձեռնարկել նաեւ արտասահմանեան գիտական կենտրոններում երիտասարդ կադրերի պատրաստման ուղղութեամբ:
ISSUES RELATED TO THE DEFINITION OF ARMENIAN STUDIES, ITS ROLE AND ITS CHALLENGES, AS WELL AS TO THE COOPERATION BETWEEN ARMENIAN STUDIES CENTERS
(SUMMARY)
In an attempt to better formulate the subject matter and field of Armenian Studies and to better visualize its scope, role and challenges four questions related to the discipline were addressed to three scholars of Armenian Studies, namely Drs. Vartan Madteossian, Garen Matevossian and Ashod Melkonian.
This paper is a compilation of the answers given by the above-mentioned scholars to the following questions: a) What type of a definition should Armenian Studies have in the 21st century? b) What is the practical role of Armenian Studies (or) what objectives should Armenian Studies have? c) What are the current challenges of Armenian Studies (methodology, archival research, multidisciplinary approaches, cooperation, etc.)? d) Is cooperation among Armenian Studies Centers important? Why?
[1] Մելքոնեան ՙՀայագիտութիւնը Հայաստանի ազգային անվտանգութեան համակարգում՚ վերնագրի տակ պատասխանած է խմբագրութեանս յղած չորս հարցումներուն: