Փոքր տարիքէս փափաք ունեցած եմ հանդիպելու հայ կին դէմքերու, որոնք կը փայլէին կրթութեան, գրականութեան, երաժշտութեան, նկարչութեան եւ գիտական մարզերու մէջ իրենց նուաճումներով եւ ստեղծագործութիւններով: Ինծի համար մասնաւոր կարեւորութիւն կը ներկայացնէր անոնց հետ ստեղծուած կապը հրապարակային միջոցառումներու, դասախօսութեանց թէ համագումարներու ընթացքին: Պատանեկան օրերուս Լիբանան կ’ապրէր գրագիտուհի Սիրան Սեզան, որ նաեւ խմբագրապետուհին էր հայ կնոջական միակ թերթինª ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ին: Մեծ փափաք ունէի ծանօթանալու իրեն հետ ներկայ ըլլալով իր հրապարակային ելոյթներուն: Առաջին առիթը ներկայացաւ ինծի, երբ Սահակեան Բարձրագոյն Վարժարանի Տիկնանց Յանձնախումբը կազմակերպած էր Մայրերու Օրուան տօնակատարութիւն մը այդ օրերու ամենաժողովրդական հանդիսասրահներէն նկատուողª Նոր Հաճնոյ Սահակեան Վարժարանի սրահին մէջ:
Օրուան բանախօսն էր Սիրան Սեզա, որուն համբաւը մեկտեղած էր մեծ թիւով հայուհիներ միջին եւ երիտասարդ սերունդէն: 1954 թուականի Մայիսեան Կիրակի կէսօրէ վերջ մըն էր, երբ երէց քրոջս հետ մեծ ոգեւորութեամբ ներկայ եղայ այդ հանդիսութեան: Մուտքին դպրոցական աշակերտուհիներ ծաղիկ կը նուիրէին հրաւիրեալներուն: Սրահի առաջին կարգին վրայ նստած էին երէց սերունդի հայ մայրեր եւ մեծ մայրեր, որոնք պիտի մեծարուէին որպէս պատուոյ մայրեր: Հանդիսութիւնը ընթացք առաւ բացման խօսքով եւ գեղարուեստական յայտագրով: Դպրոցի սան-սանուհիները մօր նուիրուած երգերով եւ արտասանութիւններով սքանչելի մթնոլորտ մը ստեղծեցին: Հանդիսավար տիկինը ապա ներկայացուց օրուան բանախօսուհին: Տիկին Սիրան Սեզա ծափահարութիւններու տարափին տակ բեմ բարձրացաւ: Ան միջին տարիքի շատ գեղեցիկ դիմագծով, պոլսահայ տիկնոջ յատուկ գլխարկ մը ունէր գլխին, հագուած էր խիստ ճաշակաւոր զգեստ մը եւ կը մարմնաւորէր տպաւորիչ անձնաւորութիւն մը: Ան մեծ յարգանքով նախ ողջունեց երէց սերունդի մայրերը, որմէ վերջ ազդեցիկ ձայնով եւ հնչեղ առոգանութեամբ սկսաւ իր բանախօսութեան:
Հիացած մտիկ կ’ընէի զինք, երբ ան, Հայոց Պատմութեան էջերը թերթատած ըլլալով, ունկնդիրներուն ներկայացուց Հայոց թագուհիները, իշխանուհիները եւ ազնուական դասուն պատկանող կիները, որոնք հովանաւորած էին հայ մշակոյթի գլուխ-գործոց հանդիսացող ճարտարապետական կոթողները, գրչագրութեան եւ մանրանկարչական արուեստին նուիրուած մատեանները, տաճարներն ու վանքերը: Ան խօսեցաւ նաեւ 5-րդ դարու Վարդանանց պատերազմի թիկունքին կանգնած Փափկասուն Տիկնանց իւրայատուկ դերակատարութեան մասին հայրենիքի, հաւատքի եւ դպրութեան պաշտպանութեան ի խնդիր նման ճակատագրական օրերուն: Անցնելով ներկայ ժամանակներու մայրերուն, ան պատգամեց դաստիարակել իրենց զաւակները հայ արժէքներով, ազգային հայրենասիրական ոգիով եւ արդի ուսման հետամուտ ըլլալու հեռահաս ծրագրով:
Տիկին Սեզայի բեմական խօսքը կը յատկանշուէր արեւմտահայերէնի շքեղութեամբ եւ պերճախօսութեամբ: Բանախօսութեան աւարտին հանդիսականները խելայեղ ծափերով արտայայտեցին իրենց գնահատանքը: Այդ օրէն վճռեցի ներկայ գտնուիլ Տիկին Սեզայի բոլոր հրապարակային ելոյթներուն: 50-ական եւ 60-ական թուականներուն ան յաճախ բեմերու վրայ էր գրական, մշակութային եւ ազգային տօնակատարութիւններու հանդիսութեանց ընթացքին: Ան լիբանանահայ գաղութի միակ գրագիտուհին էր եւ խմբագրապետուհինª հայ կնոջական միակ թերթինª ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ին:
Ներկայ եղած եմ Սեզայիª Հայոց ցեղասպանութեան նուիրուած Ապրիլ 24-ի առթիւ իր բոցաշունչ բանախօսութիւններուն, Վարդանանց պատերազմի նուիրուած տօնակատարութիւններու առիթով ունեցած հայրենասիրական ելոյթներուն, ապրող եւ մահացած գրագէտներու յոբելեաններուն, որոնցմէ կը յիշեմ յատկապէս Մուշեղ Իշխանի մեծարման հանդիսութիւնը ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի շքեղ սրահին մէջ, բանաստեղծին ներկայութեամբ: Բանախօսած է նաեւ ազգային այլ տօներու եւ յոբելենական տարեդարձներու առիթով, ինչպէսª գիրերու գիւտի, Հայաստանի անկախութեան, Վարդանանց պատերազմի 1500-ամեակի տօնակատարութեան: Հայ կեանքին մէջ գործող կազմակերպութիւններուª Հ.Բ.Ը.Մ.ի, Թէքէեան Մշակութային Միութեան, Համազգայինի, Լ.Օ.Խ.-ի, Դպրոցասէր Տիկնանց Միութեան եւ այլ գործուն կառոյցներու տարեդարձներուն առիթով եղած հանդիսութիւններուն միշտ հրաւիրուած է որպէս բանախօս: Սեզա իր հրապարախօսութեամբ դարձաւ լիբանանահայ բեմական խօսքի փայլուն ներկայացուցիչներէն մին:
Տիկին Սեզան լաւապէս ճանչնալու համար հարկ էր հետեւիլ ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚ ամսաթերթի բովանդակութեան: Ընթերցումներու միջոցաւ կը հաղորդուէի Սեզայի յառաջադէմ գաղափարներուն յատկապէս կնոջական խնդիրներու քննարկման ծիրէն ներս: Ան կը ջանար հայ կինը արթնցնել իր թմբիրէնª քայլ պահելու համար զարգացող նոր դարաշրջանի ընկերային, տնտեսական, գիտական յառաջդիմութիւններուն հետ: Համոզուած ըլլալով հանդերձ, որ կնոջ տեղը ընտանիքէն ներս է որպէս տանտիրուհի եւ դաստիարակ մայր, սակայն ան միեւնոյն ատեն կը քաջալերէր կնոջ ասպարէզի տիրացումը եւ մասնագիտութեան մէջ խորացումը: Ան կ’ուզէր տեսնել հայ կինը ազգային կարեւոր պաշտօններու վրայ, որպէսզի ան իր մասնակցութիւնը բերէր ազգի զաւակներու դէպի վերելք սլացման ճիգերուն:
ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ն, բացի կնոջական հարցերու նուիրուած առաջնորդող յօդուածներէ, կը բովանդակէր լուրջ գրական, կրթական, արուեստագիտական եւ մշակութային յօդուածներ: Աշխատակիցները անուանի դէմքեր էին, ինչպէսª Բիւզանդ Եղիայեան, Անդրանիկ Ծառուկեան, Վահէ Վահեան, Միհրան Տամատեան, Ներսէս Քիւփէլեան, Վարդան Գէորգեան եւ այլք: Ամուսնին Տոքթ. Ներսէս Քիւփէլեանի քաջալերանքով եւ նիւթական նեցուկով թերթը հրատարակուեցաւ մինչեւ 1968 թուականը: 1965 թուականին ամուսինին մահը ջլատեց Սեզայի կորովն ու կամքը: Ան կոչ ըրաւ հայ կիներուն 1965 թուին օժանդակելու իրեն: ՙՄինակ եմ, ո՞ւր էք, հայուհիներ՚: Այս կոչը արձագանգ գտաւ խումբ մը ուսեալ տիկիններու մօտ, որոնք մէկտեղուեցան տիկին Սեզայի շուրջ. անոնք էինª Արսինէ Դարեան, Ազատուհի Սիմոնեան, Աստղիկ Գոճայեան, Ժանէթ Քասունի, Սեսիլ Քէշիշեան եւ Մարի Դարբինեան Քրիսեան: Սկսանք ունենալ մեր հերթական ժողովները ու մասնակցիլ թերթի հրատարակութեան աշխատանքներուն: Բոլորս ալ լծուեցանք յօդուածագրութեան մեր հետաքրքրութիւններուն ծիրէն ներս: Նոր շունչ ու կենդանութիւն ստեղծուեցաւ թերթին շուրջ: Մեր մօտիկ կապերը տիկին Սեզայի հետ առիթ ընծայեցին աւելի մօտէն ճանչնալու զինք: Ան դժուարահաճ խմբագիրն էր եւ լեզուական մանրակրկիտ սրբագրութիւններով կը հրատարակէր թերթին տրուած բոլոր յօդուածները: Շաբաթական մեր ժողովներուն ընթացքին Սեզա կ’արտայայտուէր ազգային կեանքին մէջ առկայ խնդիրներուն բուռն քննադատութիւններով եւ իր լուծումները կ’առաջարկէր: Ան միշտ դժգոհ էր հանրային կեանքին մէջ բոյն դրած բացասական բարքերէն: Կը պախարակէր աթոռներու կառչած ղեկավարները, երիտասարդ սերունդը ազգային ղեկավարութենէն դուրս պահող առաջնորդները, կիներու հայ կեանքէն ներս պաշտօններ ստանձնելու լուսամիտ գաղափարին հակառակող անհատները: Իր քննադատական նշդրակին զոհ կը դառնային կրթական կեանքին մէջ յամեցող հնամենի բարքերու շարունակականութիւնը, հոգաբարձուներու հնամաշ եւ ժամանակավրէպ կրթական որոշումները: Այս բոլոր պոռթկումները տեղ կը գտնէին նաեւ իր թերթին, յատկապէս ՙԱրձագանգ՚ բաժնին մէջ: Ընթերցողները անհամբեր կը սպասէին, թէ Սեզան ի՞նչ ունէր ըսելիք օրուան իրադարձութիւններուն մասին:
ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ի շուրջ համախմբուած տիկինները հաւատքով եւ համոզումով լեցուած 1965-1967 տարիներու ընթացքին ըրին իրենց լաւագոյնը ճոխացնելու թերթին բովանդակութիւնը եւ աջակցելու տիկին Սեզայի խմբագրական աշխատանքներուն: Անոնք համալսարանաւարտ հայուհիներ էին ու անոնց մէջ կային գրական շնորհքներ ունեցող եւ մամուլի աշխատակցութեան փորձով օժտուած տիկիններ: Իրենց համար անակնկալ մը եղաւ թերթի վերջին խմբագրականին հրատարակութիւնըª ՙՄնաք Բարեաւ՚ խորագրով: Սեզա կ’ափսոսար, որ իր շուրջ համախմբուած տիկիններէն ոեւէ մէկը քաջութիւնը չէր ունեցած ըսելու, որ ինք կարող է շարունակելու թերթի աշխատանքները որպէս խմբագիր: Ան իր ցաւը կ’արտայայտէր, թէ ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚ն պիտի դադրէր հրատարակուելէ հակառակ իր կամքին: Կրնայ ըլլալ որ տիկիններէն մէկը առանձինն չէր կրնար թերթի ամբողջ պատասխանատուութիւնը վերցնել իր վրայ, սակայն անոնք հաւաքաբար ունէին կարողութիւնը յաջողցնելու նման նախաձեռնութիւն մը: Անոնք անկասկած պէտք ունէին քաջալերանքի: Այս պայմաններու տակ տիկին Սեզա ընդունեց 1969 թուականին թերթի արտօնագիրը յանձնել խումբ մը յանդուգն երիտասարդներու, խմբագրութեամբ Հայր Անդրանիկ Վարդապետ Կռանեանի, ՙԵրիտասարդ Հայ՚ անուանումով: Չորս տարուան կեանք ունեցող այս հրատարակութիւնը փորձ մըն էր յեղաշրջելու աւանդական ըմբռնումները լիբանանահայ գաղութին եւ իր յեղափոխական շունչով ցնցում յառաջացնելու հայ կեանքէն ներս: Խմբագիրները 1973-ին Սեզայի մահուան առիթով իրենց խօսքին մէջ թէեւ խոստովանեցան, թէ իրենց որդեգրած ուղին այլ բան չէր եթէ ոչ կրկնութիւնը եւ շարունակութիւնը Սեզայի ջատագոված սկզբունքներուն, որոնք այնքան աժմէական էին, առողջ եւ արմատական: 1968 թուականէն ի վեր լռած է Սիրան Սեզայի հզօր ձայնը ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ի փակումով, սակայն ներկայի երիտասարդ բանասէրներու ուսումնասիրութիւնները կրնան վերստին կեանքի կոչել այնտեղ տեղ գտած Սեզայի փայլուն խմբագրականներն ու համարձակ յօդուածները, որոնք կը պահեն իրենց աժմէականութիւնը 21-րդ դարու մտածողութեան համար:
1967 թուի Դեկտեմբերին ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ի շուրջ համախմբուած տիկիններու կազմակերպութեամբ տեղի ունեցաւ Սեզայի գրական գործունէութեան 40-ամեակին եւ ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ի 15-ամեակին նուիրուած համազգային տարողութեամբ յոբելենական հանդիսութիւնը: Տիկին Սեզա մասնակից էր հանդիսութեան կազմակերպչական խորհրդակցութիւններուն եւ իր թելադրութեամբ նշանակուեցան օրուան խօսողները, Սեզայի գրականութեան ներկայացումը գրող, խմբագիր Անդրանիկ Ծառուկեանի կողմէ իսկ ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ի 15 տարիներու վաստակը կազմակերպիչ յանձնախումբի անդամ Ազատուհի Սիմոնեանի կողմէ:
Լիբանանահայութեան ընտրանին լեցուցած էր Յովակիմեան Մանուկեանի Գալուստ Կիւլպէնկեան սրահը: Ներկայ էին երեք կուսակցութիւններու, մշակութային, բարեսիրական, կրթական, կնոջական, երիտասարդական կազմակերպութիւններու ներկայացուցիչները, հայ եւ լիբանանեան մամուլի աշխատակիցները: Ներկայ էր Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան միաբան Գարեգին եպիսկոպոս Սարգիսեանը, ապագային Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. եւ Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա. կաթողիկոս: Կազմակերպիչ տիկինները լծուած էին լուրջ աշխատանքիª ապահովելու նաեւ տիկին Սեզային արժանի պարգեւատրում լիբանանեան պետութենէն ու մշակոյթի եւ կրթութեան նախարարութենէն: Հանդիսութեան ընթացքին նախարարը Լիբանանի Արժանեաց շքանշանով պարգեւատրեց տիկին Սեզան, որ արդար գնահատանքն էր անոր տարիներու յոյժ կարեւոր գրական, հասարակական եւ լրագրական գործունէութեան:
2023 տարին կը զուգադիպի Սիրան Սեզայի մահուան յիսնամեակին: Բարեբախտութիւն է, որ Սեզայի միակ որդինª Վահագն Քիւփէլեանը ու տիկինըª արուեստագիտուհի Անի Մանուկեան Քիւփէլեանը ամենայն բծախնդրութեամբ պահպանելով իրենց մօր արխիւները գրական, հրապարագրական եւ մշակութային հարուստ բովանդակութեամբ մտահոգուած են անոնց ճակատագրով: Իրենց որոնումներուն մէջ անոնք հանդիպա են մտաւորական զոյգի մըª Մինաս եւ Նազելի Գոճայեաններուն, որոնց հետ բաժնելով իրենց մտահոգութիւնները յանգած են շատ բարենպաստ լուծումներու: Այս գործակցութենէն յառաջ եկած է Սեզայի ձեռագրերէն վեր առնուած երկու յուշագրական վէպերու հրատարակութիւնը Մինաս Գոճայեանի խմբագրութեամբ ՙԳիրք Ծննդոց՚ (2014) եւ ՙԽորտակուած Կեանքեր՚ (2015) Լոս Անճելըս:
Այս երկու գործերը նոր լոյս կը սփռեն Սեզայի հարուստ կենսագրութեան եւ նախապատերազմեան Պոլսոյ մշակութային, մտաւորական, կրթական եւ ազգային կեանքի այլազան դրսեւորումներուն վրայ: Անոնց հրատարակութիւնը առաւել հարստացուց Սեզայի ստեղծագործական վաստակը:
Վահագն եւ Անի Քիւփէլեանները, գոհանալով հանդերձ այս զոյգ հրատարակութիւններով, տակաւին կը շարունակէին մտահոգուիլ իրենց մօր ձեռագրերուն եւ նամականիին ճակատագրով, ի՞նչ ապագայ մը կը սպասէր անոնց օտար ափերու վրայ: Գոճայեաններու հետ իրենց խորհրդակցութիւններէն ծնունդ կ’առնէ գաղափարը Սեզայի ամբողջ արխիւը Հայաստան փոխադրելու: Ողջունելի գաղափար էր այս արդարեւ եւ իսկոյն կը լծուին աշխատանքիª բանակցութիւններ վարելով Չարենցի Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարանի տնօրէն Կարօ Վարդանեանին հետ: Սեպտեմբեր 2021-ին պատուիրակութեամբ մը կը մեկնին Երեւան ու Չարենցի թանգարանին մէջ տեղի կ’ունենայ արարողակարգ մը տնօրէն Կարօ Վարդանեանի եւ կարգ մը մտաւորականներու ներկայութեան: Պաշտօնապէս Սեզայի ժառանգութիւնը կը հայրենադարձէ, երեւոյթ մը որ շատ մեծ ազդեցութիւն պիտի ունենայ հայրենի երիտասարդ ուսումնասիրողներու եւ բանասէրներու գործունէութեան վրայ:
Տարի մը վերջª 2022-ի աշնան, տէր եւ տիկին Քիւփէլեանները իրենց պատուիրակութեամբ կրկին կը մեկնին Երեւան, այս անգամ իրենց հետ տանելով ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ի ամբողջական հաւաքածոն, որ կը յանձնեն Ազգային գրադարանին, եւ Սեզայի վաղամեռիկ եղբօր Մատթէոս Զարիֆեանի նամականին, որ տեղ կը գրաւէ իր քրոջ Սեզայի նամակներու կողքին Չարենցի թանգարանին մէջ: Պատմաբան եւ բանասէր Դոկտ. Գէորգ Եազըճեան լծուած է լուրջ աշխատանքիª ի մի բերելու Սեզայի նամակները: Մօտ օրէն լոյս կը տեսնէ առաջին հատորը 1000-է աւելի էջերով: Մեծ պիտի ըլլայ արձագանգը այդ հրատարակութիւններուն հայ կեանքին վրայ: Այս եւս կը պարտինք Վահագնի եւ տիկնոջ հովանաւորութեան, սրտցաւ հոգածութեան եւ նիւթական օժանդակութեան:
Սիրան Սեզա լիբանանահայ գաղութի յարգուած եւ մեծարուած խմբագիրն էր ու գրագիտուհին: 1940-ական թուկաններէն մինչեւ 1960-ականներու վերջաւորութիւնը ան գործեց, խօսեցաւ, գրեց յատկապէս ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚ ամսաթերթի էջերուն ընդմէջէն հրապարակելով իր տեսակէտերը հայ կեանքը յուզող ազգային, ընկերային, քաղաքական, մշակութային եւ կրթական հարցերու առնչութեամբ: Ան խիզախ մտաւորականի կերպարը կը մարմնաւորէր: Միջին լուծումներու, կրաւորական կեցուածքներու եւ գաղջ հոգեվիճակներու հանդէպ արգահատանք ունէր եւ չէր վարաներ բացարձակ ճշմարտութիւն յայտնաբերելէ, նոյնիսկ հակառակորդներ շահելու գնով: Իր քննադատութեան նշդրակը կ’իջեցնէր ուր որ ինք հարկաւոր կը նկատէր եւ մարդիկ կը զգուշանային իր հատու հարուածներէն:
Սեզա բազմակողմանիօրէն զարգացած մտաւորական էր նաեւ: Ան խորապէս ծանօթ էր հայ գրականութեան, դպրութեան, մշակոյթին ու պատմութեան, որ անհրաժեշտ գրաւականն էր խմբագրի արժանիքներուն: Այդպիսի ենթահողը ամրակուռ եւ հաստատուն դարձուցած էր Սեզայի դատումներն ու արժեւորումները հայ կեանքին վերաբերող որեւէ հարցի շուրջ: Անոր մտահորիզոնը ունէր լայն ընդգրկում նաեւ միջազգային գետնի վրայ: Քաջատեղեակ էր Հիւկոյի, Լամարթինի, Տիւմայի, Կէօթէի, Միւսէի, Տոստոյեվսկիի, Թոլստոյի, Չեխովի, եւ ամերիկեան եւ անգլիական գրականութեան ակնառու դէմքերու ստեղծագործութիւններուն: Յաճախ թարգմանութիւններով եւ ուսումնասիրութիւններով կը հարստանային ՙԵրիտասարդ Հայուհի՚-ի թիւերը եւ կ’ապահովէին այն բարձր գրական մակարդակը, որ խմբագիր Սեզա կ’ուզէր պահել ամէն գնով:
21-րդ դարուն ապրող հայ գրասէր հասարակութիւնը կարիքը ունի ծանօթանալու Սեզայի թողած գրական եւ հրապարագրական վաստակին: Ողջունելի կը գտնենք իր արխիւներու փոխադրութիւնը հայրենիք, որ կը հանդիսանայ կարեւոր քայլ մը գրագիտուհիի ժառանգութեան տեւականացման եւ յաւերժացման: Կը հաւատանք, որ արդի արհեստագիտութեան ընձեռած թուայնացման բարիքը կրնայ մատչելի դարձնել Սեզայի բոլոր գործերուն մատուցումը ընթերցասէր հասարակութեան: Կեանքի կը կոչուին իր պատմուածքներըª ՙՄեղաւորուհի՚ եւ ՙՊատնէշ՚ հատորներուն մէջ ամփոփուած, ՙՀէքիաթներու Աշխարհէն՚ արժէքաւոր հատորը եւ նոյնիսկ վերջերս հրատարակուած յուշագրական երկու գիրքերը ՙԾննդոց՚ եւ ՙԽորտակուած Կեանքեր՚ վէպերը: Թուայնացումը կարելիութիւն կը ստեղծէ աշխարհով մէկ տարածելու Սեզայի ստեղծագործութիւնները եւ ծանօթացնելու իր վաստակը արդի ժամանակներուն մէջ ապրող հայ ժողովուրդի զաւակներուն:
Զապէլ Եսայեանի, Սրբուհի Տիւսաբի, Սիպիլի, Հայկանուշ Մառքի, Թէոդիկի եւ այլ պոլսահայ գրագիտուհիներու գործը շարունակող Սիրան Սեզան մաս կը կազմէ անմահ այդ կին դէմքերու հոյլին: Անոնք միասնաբար կը հանդիսանան փառքն ու պարծանքը հայ ժողովուրդին:
ԱԶԱՏՈՒՀԻ ՍԻՄՈՆԵԱՆ
