ՙԱրարատ՚ օրաթերթը ՙԱնհետացող Արհեստներ՚ յօդուածաշարքով պիտի անդրադառնայ հայկական աւանդական, անհետացող կամ պարզապէս հետաքրքրական ու եզակի արհեստներու եւ այն մարդոց, որոնց ջանքերով կը պահպանուին անոնք:
ՄԱՆՐԱՆԿԱՐՉՈՒԹԻՒՆ. ԱՐՀԵՍՏ, ՈՐ ՆԱԵՒ ԱՐՈՒԵՍՏ Է
Երբ կը խօսինք ձեռագիր Աւետարաններէն, շատերս անմիջապէս կը յիշենք զանոնք զարդարող շքեղ մանրանկարները: Մեր օրերուն մէջ դժուար է պատկերացնել գրիչ կամ ծաղկող մասնագէտներ, որոնք կը գրէին ձեռագիր Աւետարանը եւ կը նկարազարդէին զայն: Գիրերու գիւտէն յետոյ` 5-րդ դարէն սկսեաալ, ասոնք ամենապահանջուած մասնագիտութիւններն էին, որոնք աստիճանաբար վերացան տպագրութեան գիւտի ի յայտ գալով, երբ արդէն ձեռագիր գիրքերու անհրաժեշտութիւն չկար: Սակայն, կը պարզուի, մեր օրերուն ալ` 21-րդ դարուն կան մարդիկ, որ ձեռագիր Աւետարաններ կը գրեն` զանոնք զարդարելով գեղեցիկ մանրանկարներով: Անոնցմէ մէկը Լիլիթ Ամիրճանեանն է, որ կը բացայայտէ ձեռագիր Աւետարաններ գրելու եւ նկարազարդելու իր պատմութիւնը:
Ես շատ կը սիրէի այն ամէնը, ինչ հոգեւոր էր, աստուածայինի հետ կապուած: Արուեստի, մշակոյթի հետ կապը եւս ժառանգական է: Հայրս բանաստեղծութիւններ կը գրէր, կը նկար էր ինքնուս: Մայրս ալ գրելու շնորհք ունէր: Մեծ ահյրս շինարար էր` կը փորագրէր: Հօրս մօր մեծ հայրերը քահանաներ եղած են` Դերունց: Նախ, կը կարծեմ, այդ ժառանգական է, երկրորդ` իմ էութիւնն է այդպիսին:
Կը նկարէի Տանթէի ՙԱստուածային Կատակերգութեան՚ մոթիվներով` քաւարան, դժոխք, դրախտ: Ընդամէնը 16-17 տարեկան երեխայ էի ու այդ թեմաներով կը նկարէի: Տանթէի ՙԱստուածային Կատակերգութիւն՚ի հօրս գիրքերէն էր: Թերթեցի, կարդացի, շատ հետաքրքրած էր: Զիս շատ կը հետաքրքրէին յատկապէս դժոխքի տեսարանները, որովհետեւ, երբ ինչ-որ անարդարութիւն կը տեսնէի, հոգիիս շատ ցաւ կը պատճառէր` ինծի հետ կապուած ըլլար, թէ ուրիշի: Այդ ցաւը զիս կը ստիպէր, որ ես զայն նկարէի, արուեստի մէջ դրսեւորէի:
Այն ժամանակ չէի ուզեր դասաւանդել, կը կամենայի ստեղծագործել: Մանկավարժական հիմնարկը աւարտելէ յետոյ մեզ բոլորս կը գործուղէին դպրոցներ` որպէս նկարչութեան ուսուիչ, բայց ես կ՛ուզէի ստեղծագործել: Ուսումնական ամբողջ չորս տարիներու ընթացքին ոչ միայն սորված եմ ակադեմական նկարչութիւն, այլեւ ստեղծագործած եմ: Ներսէս կը բխէր ուղղակի:
Յետոյ կամաց-կամաց ՙԱստուածային Կատակերգութիւն՚էն տեղափոխուեցայ աստուածաշնչեան թեմաներու: Համալսարանը աւարտելէ յետոյ ընդունուեցայ աշխատանքի Մատենադարան: Ես այնտեղ կրկնօրինակումներ կը կատարէի: Այդ մէկ կողմէն լաւ էր` կը սորվէի, շատ գիտելիք ձեռք կը բերէի, որովհետեւ մանրանկարչական արուեստը ամբողջ ակադեմական դպրոց մըն էր: Մեր գեղանկարչութեան հիմքը մանրանկարչական արուեստն է:
Ես ստեղծագործող մարդ եմ եւ չեմ կրնար զուտ կրկնօրինակումներով բաւարարուիլ: Տան մէջ, աշխատավայրին մէջ զուգահեռ կը զբաղէի գիրքերու ձեւաւորումներով` մանրանկարչական ոճով: Օրինակ` մանրանկարչական ոճով կատարած եմ Նահապետ Քուչակի ՙՀարիւրումէկ հայրէններ՚ու պատկերազարդումը: Այսինքն, կրկնօրինակման զուգահեռ կ՛ընթանար նաեւ ստեղծագործական կեանքը, բայց բեկումնայինը 1995 թուականն էր, երբ ես ուխտ ըրի Աւետարան նկարազարդել եւ գրել: Այդ, կրնամ ըսել, բեկումնային էր ոչ միայն իմ կեանքին մէջ, այլեւ իմ ստեղծագործական կեանքին մէջ, որովհետեւ այդպիսի մեծ գործ դեռ չէի կատարած: Այդ Աստուծոյ շնորհիւ էր, որ ըրի. Աստուած էր, որ զիս թելադրեց:
Առաջին Աւետարարանի ստեղծումը տեւեց ընդամէնը մէկուկէս տարի` 1995-1997 թուականներուն: Երբ այդ թելադրանքը եղաւ ի վերուստ, կը կարծէի, որ 10 տարի պիտի աշխատիմ` գրեմ ու նկարազարդեմ: Բայց այդ հրաշք է, որովհետեւ անհաւատալի է, որ մէկ հոգի ե՛ւ գրէ, ե՛ւ նկարազարդէ ե՛ւ լուսանցազարդերը, թռչնագրերը, գլխագրերը, խորանազարդ-գլխազարդերը նկարէ ու ընդամէնը մէկուկէս տարուան մէջ: Այդ կը նշանակէ, որ այդ հրաշքը կը կատարուի ի վերուստ տրուած ուժերու շնորհիւ:
Աւետարանը կը ներառէ Մաթէոս, Մարկոս, Ղուկաս, Յովհաննէս աւետարանիչներու Աւետարանները` իրենց ամբողջական բնագրերով եւ 30 մանրանկար-պատկերներով` մօտ 400 թերթ: Նկարազարդումներ, որոնք ես կատարած եմ ստեղծագործաբար. անոնք կրկնօրինակում չեն` հինի, աւանդականի նորովի կը մեկնաբանեն` պահպանելով մեր աւանդական պատկերագրական կանոնները:
Իմ բոլոր ստեղծագործութիւները, յատկապէս Աւետարանները, ստեղծած է Աստուած` իմ ձեռքով: Առաջինը աւարտելէն յետոյ երկրորդ Աւետարանին նախանշանը եղաւ: Առաջին Աւետարանը տեսած էի մեր տան դրան շեմին դրուած` նոյն գոյնի կազմով` մինչեւ գրելը: Երկրորդ Աւետարանը տեսիլքով տեսայ Մատենադարանին մէջ իմ սեղանիս դրուած: Այդ թելադրանք էր, որ սկսիմ երկորդը, որուն ստեղծումը տեւեց 1997-2000 թուականներուն` երեք տարի: Երկրորդ Աւետարանը դարձեալ չորս աւետարանիչներու ամբողջական բնագրերով է` 14 մանրանկարներով, ունի 305 թերթ:
Ես չէի գիտեր, որ աշխարհի մէջ չկան Աւետարան նկարազարդողներ: 2000 թուականին Տապլինի մէջ մասնակցեցայ ՙՍուրբ գիրքերու պատկերազարդման արուեստը՚ թեմայով միջազգային համագումարի: Զիս հրաւիրած էին որպէս Աւետարան նկարազարդող, որովհետեւ Հայաստանի մէջ այդպիսի մէկը չկար, միայն ես էի: Այնտեղ պարզեցի, որ ընդհանրապէս աշխարհի մէջ ալ այժմ չկան Աւետարան նկարազարդողներ: Այդ համագումարին Աւետարանի նկարազարդման մասին իւրաքանչիւր եւրոպական երկրի ներկայացուցիչ կը ներկայացնէր իր Սուրբ Գիրքը: Հունգարիայէն, Ֆրանսայէն, Գերմանիայէն, Աւստրիայէն,
Զուիցերիայէն, Անգլիայէն, Իրլանտայէն եւ նոյնիսկ Իսրայէլէն գիտնականներ կային: Բոլորը կը ներկայացնէին հին Սուրբ Գիրքերը, որոնք ստեղծուած էին մինչեւ ամենաուշը 16-րդ, 17-րդ դարերը, երբ արդէն տպագրական տեխնիկան ստեղծուեցաւ, եւ Սուրբ Գիրքերը արդէն կը տպագրէին: Ես ալ ներկայացուցի մեր օրերուն գրուած, նկարազարդուած գիրքը:
Առաջին երկու Աւետարանները կատարուած են թուղթի վրայ, երրորդը` մագաղաթի: Միջազգային համագումարին ինծի մագաղաթէ թերթեր նուիրեցին: Այդ թերթերը կարծես նախանշաններ էին, որ պէտք է մագաղաթի վրայ նկարեմ: Այդ քանի մը թերթի վրայ չորս նկար կատարեցի, ու յաջորդ քայլը արդէն մանրանկարներու եւ ամբողջ Աւետարանի համար մագաղաթ հայթայթելն էր: Անոր համար մենք Մատենադարանի նախկին տնօրէն, ակադեմիկոս Սեն Արեւշատեանի հետ միասին Վեհափառ Հայրապետին դիմում-խնդրանք գրեցինք, որ օժանդակէ մեզի արտասահմանէն մագաղաթներ ձեռք բերելու գործին մէջ, որովհետեւ մեր տեղական մագաղաթը կոպիտ է: Վեհափառը տրամադրեց գումար, եւ անոր շնորհիւ մենք կրցանք Հոլանտայէն ձեռք բերել հոլանտական այծի կաշիէ նրբագոյն, որակեալ մագաղաթ, որուն վրայ ես արդէն գրեցի եւ նկարազարդեցի երրորդ Աւետարանը: Այդ ընդհատումներով տեւեց մօտ 6 տարի` կապուած մագաղաթի ձեռքբերման հետ` 2002-2008 թուականներուն:
Շատերը կ՛ըսէին` ի՞նչ իմաստ ունի, չէ՞ որ տպագիր Աւետարան կայ: Կ՛ըսէին` ինչի՞դ պէտք է. Սուրբ Գիրք կայ, այդքան կը տպագրեն աշխարհին մէջ, տաժանակիր աշխատանք է: Բայց ես նկարելու, գրելու ժամանակ որեւէ դժուարութիւն չեմ զգացած. ես չեմ իմացած, թէ տարիները ինչպէս անցած են: Ի վերջոյ, նոյնիսկ տպագրութեան ժամանակ մեր գրիչներն ու ծաղկողները չեն դադրած Սուրբ Գիրքը ձեռքով գրելէ` մինչեւ 19-րդ դարը եւ աւելին: Ես, ի հարկէ, յաղթահարեցի այդ փորձութիւնը, քանի որ, համոզուած եմ, երբ Սուրբ Գիրքը գրիչի եւ ծաղկողի կողմէ գրուած է աստուածային ներշնչանքով, շատ աւելի մեծ արժէք է, քան տպագիրը: Այժմ Աւետարաններէն մէկը Մատենադարանի գրապահոցին մէջ արձանագուած է եւ արդէն համար ունի` 11267:
www.mediamax.am
(2017)
1) Լիլիթ Ամիրճանեան
2) Լիլիթ Ամիրճանեանի գրած եւ նկարազարդած առաջին Աւետարանը
3) Առաջին Աւետարանի նկարազարդումներէն
4) Պատկերներ Լիլիթ Ամիրճանեանի ստեղուած Աւետարաններէն
6) Լիլիթ Ամիրճանեանը. նկարազարդման ընթացքին
