«Հայ ժողովուրդը մշակութային յուշարձան է եւ
նրա ապահով պահպանումը պարտքն է ոչ միայն
մեր՝ հայերիս, այլեւ քաղաքակիրթ մարդկութեան»:
Վազգէն Ա.
Ազգերի եւ երկրների պատմական անցեալին անդրադառնալու պարագային յաճախ ակամայից հարց է ծագում, թէ ո՛ւր են այսօր Ասորեստանը կամ Բիւզանդիոնը եւ նրանց ժամանակակից մի քանի այլ երկրներ, եւ ո՛րն է նրանց անյայտացումի պատճառը: Թէեւ ոչ-ամբողջական, բայց անմիջական պատասխանը կը լինի՝ երբ արտաքին ուժերի գործունէութեանը մասնակից էին նաեւ ներքինները: Սխալ չէ մտածել, որ մեր աւետեաց երկիրը վեր ի վարով նոյն վիճակի է եւ տագնապի ազդանշանները հեռու չեն իրականութիւնից եւ երջանիկ կը լինեմ, եթէ սխալ եմ:
Դարերի ընթացքին ինքնապահպանման բնազդը, որ անշէջ էր մեր հասարակութեան գիտակցութեան մէջ իր հայեցի ոգով, նրա շնորհիւ դարեր ի վեր դիմակայեցինք տարբեր տեսակի արհաւիրքների: Անկախութիւն ձեռք բերելուց յետոյ, վերջին տասնամեակների ընթացքին, ազգային գաղափարախօսութիւնը բացակայութեան նշաններ է ցոյց տալիս եւ «հայեցի» բառի իմաստը կարծես արժէքազրկուել է:
Մենք իրաւունք չունենք չնկատել, չըմբռնել եւ պարտաւոր ենք, որ ամէն անգամ, երբ կործանուելու, կորսուելու տագնապը հաւանական, առկայ, կամ նախատեսելի է՝ պատրաստուել լաւագոյնս դիմակայել գալիք չարիքին: Այդ պարագային անսխալ կը լինէր, որ տարբեր տեսակի ու գաղափարի հոսանքները հաշուի առնելով հաւանական վտանգի կարեւորութիւնը՝ հաւասարակշիռ կողմնորոշումի դիրք ընդունեն, իսկ արդի ընդդիմադրութեան մասին անդրադառնալը համարում եմ աւելորդ եւ անիմաստ:
Ի վերջոյ նկատի ունենալով տիրող բազմակողմանի բարդ ու խճճուած կարգավիճակը, որ հսկայական Գորդեան կծիկի է նման, նկատի ունենալով անհաշտ կապերը ՀԱՊԿ-ի եւ ՌԴ-ի հետ, ոչ-կատարեալ եւ կէս լուրջ կէս կատակ սիրաբանութիւնները Արեւմուտքի մի շարք երկրների հետ՝ սին խոստումներով եւ իրենց շահերից ելնող առաջարկութիւններով, խաղաղութեան հասնելու փորձերը երկու դրացիների հետ, որ երբեք շօշափելի հանգրուանի չեն հասնում,– մեզ մնում է աւելի աչալուրջ լինել եւ մեր գլուխը մեր միջոցներով քորել, որի համար պարտադիր եւ անհրաժեշտ է համայնական ջանքերով ընտրել հաստատուն կողմնորոշում մեր շահերի եւ նպատակների հիմունքներով՝ ընդունելի բոլորի կողմից, որ դժուար իրագործելի է, նկատի ունենալով մեր հասարակութեան գաղափարական անառողջ կացութիւնը:
Ինչո՞ւ, ինչպէ՞ս հասանք այս վիճակի: Բազում եւ պարզ են պատճառները․-
ա) Անհնար է աչքաթող անել արտագաղթի տուած ահռելի կործանիչ չարիքը: Պաշտօնական տուեալներով 1992-2020 տարիներին արտագաղթել է 1.161.000 մարդ, որ բնակչութեան աւելի քան մէկ երրորդն էր կազմում: Տարբեր հանգամանքների հետ կապուած վերադարձել են՝ ընդամէնը 35.000-ը, որ միայն երեք տոկոս է: Ի դէպ օրերս հանդիպեցի նախկին հայրենաբնակ մի ընտանիքի հետ, որ հաստատուել են ԱՄՆ, ունեն իրենց «պիզնեսը» եւ երբեմն այցելում են իրենց օրրանը: Իմ այն նկատողութեանը, որ իրենք նման են կկու թռչունին, որ այլոց բնի մէջ է ձու դնելով եւ իր պարտականութիւնը կատարած է համարում: Այդ համեմատութեան առիթով զրուցակիցներս մի փոքր ըմբոստացան, նշելով, որ եթէ ԱՄՆ-ի նոյն պայմանները գէթ մասնաւորապէս ապահով լինեն, ապա իրենք պատրաստ են սիրով իրենց գործը տեղափոխել Երեւան եւ իրենք միակը չեն լինի: Կարծում եմ անելիք եւ մտածելու տեղ շատ կայ:
բ) Հասարակութեան համընդհանուր եւ անհատական բարոյական մակարդակի ընդհանուր անկումը նշան է, որ հայ դպրոցը լայն ըմբռնումով եւ եկեղեցին տասնամեակներ իրենց դերը վրիպած եւ լքած, դարձել էին կուսակցական ընտրապայքարի եւ քարոզարշաւի օժանդակ միաւորներ: Պատահական եւ գաղտնիք եւս չէ, որ հազուագիւտ են հայերէնին տիրապետողները: Վաղուց է որ «Է» օժանդակ բայը դադարել է գործածուել մեր օրրանի ցանկացած միջավայրում, իսկ գործածուած հայերէնը այլանդակ: Կրօնական եւ մանկավարժ այրերը մեծ քայլ ունեն անելիք կրթութեան կացութիւնը վերականգնելու:
գ) Տնտեսական ոլորտը, որ կարեւորագոյն տեղ ունի իւրաքանչիւր պետութեան կենսական համակարգի համար, լուրջ զարգացում ունեցաւ մեր երկրում անկախութեանը նախորդող տասնամեակներին, բայց աւա՜ղ նորածիլ քաղաքական գործիչները սխալ կողմնորոշման հետեւանքով կարողացան այն ոչնչացնել եւ կազմալուծել սեփականաշնորհումի ճանապարհով: «Նաիրիտ» եւ «447» ռազմարդիւնաբերական հսկայ գործարանները խոպան դարձան: Հազարաւոր գործաւոր բռնեց արտագաղթի ճամբան: Մտադիր չեմ յանցաւոր փնտռել, բայց այդ է փաստը:
Արդի ՀՀ տնտեսութեան հիմնական բաղադրիչը սպասարկման ոլորտն է, ուր զգալի աճ է գրանցուած, միայն թէ այն բաւարար չէ երկրի բարգաւաճմանը, որի համար անհրաժեշտ է լրջախոհ կողմնորոշում ուղղուած դէպի բազմատեսակ արդիւնաբերութեան ստեղծման, որ օտարերկրեայ նաեւ սփիւռքահայ ներդրողների ուշադրութեան կարող է արժանանալ: Արգելուած չէ նաեւ յուսալ, որ այն լինի ազդակ եւ խթանի սպասուած ներգաղթին:
դ) Յաճախ եմ հարց տալիս, թէ մեր պետական այրերը, մտաւորականները եւ հանրութիւնը երբեւէ մտածել են, թէ ի՛նչ տեսակ երկիր եւ միջավայր պիտի կերտեն եւ ի վերջոյ այն պիտի ունենայ հայեցի բովանդակութիւն, թէ լինի, ինչ որ արեւմտեան դրոշմի նմանակում: Արդի Երեւանի փողոցներում բացի խորտու բորտ մայթերից ոչինչ չկայ հայկական՝ նախընտրելի է լռել այլանդակ ցուցանակների մասին, որոնց կողքին պետական գրանցումներով ձեռնարկութիւնները օտար անունով են: Արթնացի՛ր, հայ մարդ, եթէ չես ցանկանում Արցախի ու Նախիջեւանի բախտին արժանանալ:
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Սան Ռաֆայէլ
